DUJMİNAHİYA EŞÎRÊN KURD Û ERMENİYAN

Ber bi dawiya jiyana hevbeş a eşîrên Kurd û Ermeniyan! 
Wek me berêjî anî bû ziman, eşîrên kurd ji nîveka sedsala 19’an heta piştî şerê cihanê yê yekemîn ji hêla tirkan ve di heman şerên bi xirîstiyanan re carnan wek milîs, carnan jî wek leşkerên arteşê hatibûn bikaranîn. Bi sed hezaran kurd di van şeran de çûbûn ser heqiya xwe. Bi hezaran ocax kor bûn. Di ser de jî kurdan, êş û elemên macirên misilman ên ji Kafkasyayê hatibûn bi çavên serê xwe didîtin. Her çiqas Sultan Evdilhemîd van koçberan li dijî Kurdan bi zanistî bi cih dikir, dîsa jî dilê Kurdan bi wan dişewitî… Sultanê genî, gelek caran bi riyên fermî ji ûris daxwaziya şandina macirên misilman dikir. Bi gelemperî Ûris van xewstekan erê dikir lê, bi şertekî; digot; “hûnê wana nêzikî tixûbê min bi cih nekin!” Kurd jî hin caran bi dek û dolabên sultan dihesiyan. Wek mînak; wê demê Ûris 1155 malbatên macirên çerkesên herêma Kubanê bi daxwaziya sultan şandibû Anatoliyê. Komîsyona maciriyê ya Evdilhemîd dixwest wan li nêzî herêmên eşîren kurdan bicih û war bike lê, serokeşîran vê biryarê red kir. Di heman demê de li Amedê 450, li xarpûtê 809, li sêwazê 891, li Erziromê 15088 malbatên Çerkes, tirkman û tatar tên bicihkirin. Lê Kurd, cara ewil li Êleşgirê bi van maciran re dikevin şer û pê de pê de wan ji welatê xwe dûrdixin. Osmaniyan, tim û tim di guhê Kurdan de van gotinan dixwendîn: "Ermen axa xwe ji we bistînin! Wê kurdistan bibe Ermenîstan!" 

Di van gotinan de helbet rastî jî hebû. Xeynî çend ronakbîrên Ermen û Partiya Hinçaksiyûn a ku tekoşîna Ermenîstaneke Sosyalîst dikir, ermen bi gelemperî li peyî Ermenîstaneke Mezin bûn… Ji xwe piştî evqas şer û pevçûnan, piştî evqas xwîna rijiyayî, şertên bi hevre jiyîna Misilman û Ermenan nema bû. Wek îro berjewendîyên emperyalîstan jî di lihevhatina gelan de, di biratiya gelan de tune bû. Belê, neyartiyek mezin ketibû nav gelên misilman û xirîstiyan. Ermen bo mafên xwe xwîna xwe dirijandin, lê Eşîr?

Rastiyek zelal heye ku Bedirxanî, eşîrên Kurdên Elewî û Êzidî û ronakbîrên Kurda ne tê de, tevahiya eşîrên Kurdistanê ji bo berjewendiyên Osmaniyan tevdigeriyan. Wan bi navê kurdayetiyê, ji bo Kurdistanê tu ermeniyek ne kuştin e. Ew wek cerdewanên vê demê, milîs û Başibozuxên Sultan bûn… Digel ku Ermenî doza welatê kurda dikirin, dîsajî ronakbîrên kurdan tu car rê liber kuştina wan venekirine û tim û tim komkujîxwazan şermezar kirine û dilê wan bi Ermeniyan şewitiye. Bikaranîna kurdan a li hemberî Ermeniyan Evdirehman Bedirxan pir û pir xemgîn dike, tevîhevalên xwe heta jê tê li hemberê vê polîtîkaya gemarî têdikoşe. Ew li ser navê kurdan, wek nûnerê Kurdên ji netewbûnê aydar û agahdar   van gotinên dîrokî dike û netewa Kurd ji hevkariya komkujiyê xelas dike.Va ye mînakek dîrokî ji gotinên Evdirehman Bedirxan: “Ev çend saleke çiku Ermenî gelek zulmê ji destê memûrên dewletê dibînin, dixebitin hemî tiştan dikin, da xwe ji zilma memûra derxin. Heqê wan heye. Memûrên ji Îstenbûlê tên wan dera, gelek xerabiyê Ermeniya re dikin. Divê Kurd jî Ermeniya nekujin. Xwedê ji vî halî ne razî ye. Ermenî mazlûm e. Vêca divê mirovpêşîrî(bi şûr) neçe ser mezlûma. (H)ûn jî wek wan mezlûm in!” ( Kurdistan, hejmar 7)  

Lê, sultan bikaranîna eşîran bo berjewendiyên xwe yên kirêt ji xwe re kiri bû edet. Eşîr, xwe wek parêzvanên umeta Mihemed didîtin û bo qedandina mirazê dilê nijadperestên tirk ên wê demê ( xwe wek umetparêz nişan didan) hêjayê topên ûris bûn . Haya wan ji bayê Şoreşê û jî neteperweriyê tune bû. Te ji wana pirsa “tu kiyî” bikira bersîva wan bi gelemperî; Hesenî, Jirkî, Zirikî,Cibirî, belekî , xuytî bû … Kurdayetî gava ji welatê xwe dûr diketin diçûn hec, an dîl diketin diçûn nav Ûris diket bîra wan. Evdirehman Bedirxan ji van kurdên nezan dibeheje û weha bang dike:

“Ermenî ji zumla dewletê aciz bîn; dengê xwe hilanîn, destê xwe hilanîn heqê xwe dixwazin. Lê çiku Kurd cahil in, dest kuştina ermeniyan kirin. Kuştina wan li ser kurda guneh e. Ûn ji wan mezlûmtir in; lê çiku cahil in we hay ji xwe nîne; ûn dengê xwe dernaynin!” (Kurdistan, hejmar:8)

Lê mixabin hesabên Osmaniyan û yên Contirkan hêj wê demê ve aşkere bû: Ew, wek îro, ji nîveka Sedsala 19’an vir de li tunekirin, pişaftin, helandin û qirkirina kurd û Ermeniyan digeriyan. Dîsa hezar heyf e ku, wek kurdên feodalên haya wan ji cihanê tunebûn, serokên Ermêniyan jî, bi taybetî yên neteweperest û alîgirên “Partiya Taşnaksiyûn” rika xwe kutan hevûdu û, ji dawiya sedsala 19’an heta yekemîn çarika sedsala 20’ an ji hevdû bi sed hezaran mirov kuştin. Yên di serî de vê bi vê xetereyê dizanîbûn, ronakbîrên herdû gelan jî bi hezaran heyfe ku di mijara “bi hev re jiyîna her du gelên reben û stûxar” de, ne xwedî hêz û proje bûn. Serok û alîgirên hin partî û saziyên Ermenan bi qasî serokeşîr û gundiyên nezan ên kurdan, berjewendiyên xwe di qirkirina gelên mislimanan de didîtin û gava fesala(firsend) xwe bidîtina gundiyên belengaz dikuştin, bi saxî diavêtin nav agir û xwedê giravî bi vî awayî heyfa xwe ji osmaniyan distendin. Bi taybetî dema Şerê Yekemînê Cihanê de, digel komkujiya Ermenan, bi sedhezaran kurdên xizan û belengaz jî, an bi destê neteweperestên Ermen hatin kuştin, an jî ji tirsa kuştinê, ji bêxwedîtiyê gund û bajarên xwe di cih de hîştin revîyan û li çol û deştan, li serê çiyayên asê, di gelîyên de ji ber nexweşiyên cûrbecûr û ji xelayê mirin. Dewleta Osmaniyan ku ketibû destê neteweperestên tirk, ji ber sedemên cûrbecûr maciriya kurdan-ku ew jî di rastiyê de tehcîr bû- teşwîq kirin, bi dawîbûna komkujî û tehcîra ermeniyan a di salên 1915-1916’an de, îcar dora “îskana Kurdan a mecbûrî” bû. Em ê di mijara Maciriya Kurdan de de bi dorfirehî li ser van bûyeran dê bisekinin.

Di sedsala 19’an de di encamên şerên Ûris û Osmaniyan de pozberiya misilman û xirîstiyanan hey diçû zêde dibû. Îcar şerê 93(1877-1878) derketibû. Di encamê de Osmanî têk çûbûn û nêzikî 600.000 misilman ji ber kafiran (!) reviyabûn û  li Anatoliyê û li Kurdistanê li ber pozê Ermenî yên mayî hatibûn bi cihkirin! Ji mirovên ne misilman re du rê mabûn: an ew bên ser dînê Mihemed, an bên kuştin… Digel hemû kar û xebat û şîret û şiyarkirina ronakbîrên kurdan, eşîr dîsajî li peyî sultanê osmaniyan çûn û bi gotin û provokasyonên wan xapiyan û di komkujiya yekemîn a Ermeniyan a di salên 1894-1896’an de bi giranî cih girtin û wek cerdevanên îro  jî bûn şirîkên tirkan. Di vê komkujiyê de ji hêla tirk û çerkes û eşîrên kurdan ve bi deh hezaran Ermenî hatin kuştin, mal û milkê wan hatin talankirin lê, Ermen tê dernexistin ku ev prova ya komkujiya herî mezin a di salên li pêş e! Ew li pey “hevkariya bi kurdan” neketin û tim û tim pişta xwe bi Ûris û bi gelên din ên xirîstiyan ve girê dan. Ronakbîrê wan ê bin av û deng Raffi di rojnameya “ Mişag”ê de baweriya xwe ya bi hev re tekoşîna Ûris û Ermeniyan, tekoşîna du gelên xirîstiyan ên li dijî diktatoriya Osmaniyan pêwîst dibîne. Antranîk Çelebyan di pirtûka xwe ya bi navê “ Antranîk Ozanyan” de nêrînên xwe bi vî rengî dide der: Di dawiya salên 1830’yan de gava Xaçadûr Abovyan “rewşa Ermenîstanê ya dilşewat” tîne ziman tekoşîna çekdarî ji bo Ermenan tiştek pir dûr bû. Diayên wan tenê jiyana di bin siwana dewleteke xristiyan de bû. Dîsa ew di heman pirtûkê de, derheqê saziyên ji bo azadiya Ermenîstanê dixebitîn weha dibêje: “Armenagî dixwestin bi awayek nepenî amedekariya şoreşê bikin. Ew li dijî mîting û serpêhatiyan bûn. Bi dizîka xwe bi çek dikirin. Lê Xinçaxsî û Taşnaxsiyan ( her dû partiyên herî bi hêz ên tekoşer) sosyalîs bûn û bi xwepêşandanan dikirin bala Ewropiyan bikişînin ku ew mudaxeleyê Osmaniyan bikin.”  

Piştî evqas mirin û kuştin û xireciran, piştî “maciriya bi mîlyonan mirovan” ku her yekî bi xwe re kul û kederkî mezin anî bû, li tu deverê şert û mercên jiyanek bihev re (hevbeş) nema bû… wek li her derê Welatê Osmaniyan, li Kurdistanê jî, mal û milkê Ermeniyan dibû mijara dizî û talanan. Gelek caran axayan bi darê zorê, aşkeretî, keçên bedew jî tê de, dest datanîn ser her tiştên wan. Ew bi piranî ji tirsan gilî nedikirin, yên dikirin jî neheq derdiketin. Ez ê mînakek balkêş ji herêma xwe bidim; Di salên cerdewantiya Hemîdiyê de gundê Kulî (nuha li ser Tekmana Erziromê ye) destê ermenîkî bi navê Koxo de bû ye. Koxo bi gotina hinekan, di nava kevirekî de, ew kevir hê jî bi navê wî tê nasîn , gelek zêr dibîne û pir dewlemend dibe. Rojekî havînê wexta bêderan axayek ( navê wî ez dizanim lê bê destûra neviyên wî naxazim lêkim) sercerdevanê Hemîdî tê gund. Bala xwe didê kurikek li ser bêderê kamê digerîne. Diçe kurik wê de dike û bi xwe radibe ser kamê. Koxo, gava çav bi axa dikeve cih de diçe nav malê û sinyekî qûçkî tije zêr dike û ber bi axa ve tê. Axa ji dûr ve bang lê dike dibêje; "Oro Koxo yê kafir, te di emrê bav û kalê xwe de odaxek(ê ku kamê digerîne) mîna min dîtiye?"
 Koxo neyarê xwe baş nas dike, dibersivîne: "-Axayê min, te jî, kesekî heqdestê odaxê xwe pêşin bidê dîtiye?” Axa, li ser vê bersîva baqil û îkrama giran wiha lê dizvirîne: -Kafiro, welleh minê te bikuşta lê, te zû rê li ber min girt!  Mamoste Marûf

DESTPÊKA PİRSGİRÊKA ERMENÎ Û KURD

Piştî lawazbûna Dewleta Îranî û Împaratoriya Osmaniyan, li rojhilatê Ûris hêdî hêdî xurt dibû û jibo gelên xristiyanên Dewleta Osmanî dibû hêviyek mezin. Şerê Ûris û Îraniyan ku di sala 1826’an de qewimî, bi ya min despêka pirsgrêka Ermen e. Di vî şerî de bi qasî 7.000 leşkerên Ermenî li pişta Ûris radibin û di têkçûna îraniyan de rol dileyîzin. ( Gava Napolyon di sala 1798’an da Misir dagir kiribû gelek ermen jî kiribû nav artêşa xwe. Ev yekîne ji ermeniyên Memlûkî pêkhatibû. Ji ber ku ev Ermeniyên Memlûkî dûrî tixûbên osamaniyan bûn tesîrek neyînî li ser ermeniyên Osmanî nekir. Ev hevkarî despêka hevkariya ermeniyan a bi gelên xirîstiyan re ye û ji vir pê de ev rewş ta roja îro didome) Bi morkirina “Peymana Tirkmeçayê”, derdorên Rewanê û yek ji navendên Olî yên Ermenîyan; Eçîmiyazîn dikeve nav olkê(ax, erd) Ûris. Ji Urumiyê nêzî 35.000 Ermen koçî vê herêmê dike. Ji wê rojê  şûn de digel ku gelek caran Ûris li Ermeniyan bêbexti kiribe jî, tifaqa wan heta roja îro didome û Ermen di heman şerên bi Osmaniyan re, bi Ûris re tevdigerin. Di sala 1828’an de şerê Yewnanî û Osmaniyan dertê. Ûris firsenda xwe tê de dibîne û dajo ser Osmaniyan û ji kelên derûdora Derya Hezarê bigre heta Erziromê dagir dike. Di encama peymannameya Edirneyê de (1829)cara yekem “Çemê Erez” wekî sînor tê destnîşankirin. Ji vê rojê pê ve Ûris doza Qefqazyayeke xirîstiyan, Osmanî jî Serhedeke misilman dajo. Qefqazya dibe erdê Ûris û ew bi mîlyonan misilmanên xizan û belengaz bi darê zorê nefiyê herêma Serhedê dike . Piştî Peymana Edîrneyê, Ûris ji serhedê dikişe û derbasî aliyê (şeq, rex) din ê Çemê Erez dibe. Bi giranî, ji Erziromê û ji Êleşgirê bi dora 100.000 Ermen ji tirsan be, bi teşwîqa Osmaniyan û Ûrisan be,  didin pey leşkerê ûris û li Rewanê, li Qerebaxê û li Sewanê bi cih û war dibin. (H.F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies. Beyrut, Khayats Reprint, 1965, c. I. Asdennadjian , rûpel: 308-310) Tişta herî balkêş ew e ku; ta vê demê, Rewan jî tê de, li ser axa ku lîro lê Ermenîstan hatiye avakirin, bi gelemperî Kurd û gelên din ên misilman dijiyan û ev herêm tu car wek welatê Ermenan nedihat hesibandin. Rojhilata Anatoliyê, bi taybetî Herêma Serhedê serobino bubû… Gelên kafkasî yên misilman û eşîrên kurd gund û bajarên xalî şên dikirin. Ermenên mayî û van şênî yên nû, di heman şerên Ûris û Osmaniyan de rika xwe dikutan hev û du. Bi taybetî gelek eşîrên kurd ên koçer di şûna Ermeniyan hatibûn bicihkirin û Osmaniyan wan ew li hemberî Ûris û Ermeniyan wekî mertal bikardanîn. Li aliyê din, rewşa gelên xristiyan jî ji vê ne cudatir bû. Ew, bi taybetî jî Ermen, li pişta Ûris bûn û azadî û serfiraziya xwe di rêhevaltiya bi Ûris re didîtin. Raffî, di Rojnameya “Mşag”ê de (ev rojname di sala 1872’an de li Tiflîsê dest bi weşanê dike) dibêje; “çareseriya pirsgirêka erermenî, bi hevkariya ûris û ermeniyan a li hemberî tirkan mimkûn e.” Bi kurtasî li vir cihan bibû du bend; Li alîkî. Dewleta Osmanî û alîgirên wê, li aliyê din ; ûris û rêhevalên wê!

Rewş gihîştibû astek wusa xedar ku piştgirên van hêzên mezin; Ermen, Gurcî, Tirk, Kurd û Çerkes, êdî bi fermanên efendiyên xwe, hev û du qir dikirin. Piraniya Qefqazyayê, pîştî têkçûna Şêx Şamîl ji misilmanan hat şuştin (1859). Bi sed hezaran Çeçen,Çerkes , Abhaza, li ser axa xwe ji hêla Xrîstiyanan ve bi awayek pir hovane an hatin kuştin an jî ber bi welatên cur bi cur ve hatin miştexîkirin.. Di vî warî de rewşenbîrê ûris “Tolstoy” jî şahedî dike û wiha dibêje: “yekîneyek ji artêşa Ûris êriş bir ser gundê Tuba ya di ber Ava Subaşî de ye û şêniyên wî Abahzekhî yên milekî ji eşîrên Çerkesan e .Ûris tevahiya gundiyan dîl girtin û kuştin. Di nava kuştiyan de du jinên zikê wan li ber devên wan, ducanî û pênc jî zarok hebûn. Ev yekîne girêdayî artêşa Kont Evdokîmof e û di Geliyê Pshişê re dikişe û kîjan gund li ber dikeve vala dike, Şêniyên wan bi darê zorê an ber bi Tirkiye yê ve an ber bi deyşta Kubanê ve dişîne” Yên xilas bibûn jî her tiştê xwe di cih de dihîştin û bi kırasê canên xwe tenê, xwe davêtin cem brayê xwe yên misilman û diketin ber bextê wan. Ew birayên wan ên rovî, ji bo ewlehiya xwe, ew li ser tixûbê ûris, an ji bo qirkirina ermeniyan di gundê Ermeniyan ên bi nîvî valabûyî, an jî li tenişta gundê “Ermenîyên dilxwazên Ûris” bi cih kirin û ji bo tolhildanê firsenda dawiyê dan wan. Halbûkî wê demê Misilmanan bi tevahî baş dizanibûn ku; Ermen hevalbendên ûris in, ûris û ermen bi hev re neyarên misilmanan in !
(bnr; Foreign Office, Belgehên wezareta karên derve yê îgilîz, 195-562, No. 37, J. I. A. Simmons 16/11/ 1857 “Rapora li ser rewşa siyasî û Aborîya Tixûbên Tirkiya li Asyayê)

Evdirehman Bedirxan di Hejmara 15’an a Kurdistanê de Tirsa ji Ûris wiha dinivîse; “…Lakîn çikû Rûsyayê zeîftiya me dizane. Un dizanin Rûsyayê çi Çerkesa kir, un dizanin çi Efxanistanê kir; de vêca rêz hatiye Kurdistanê.” Bedirxanî jî Rûsyayê û Ûris, ji bo kurd û Kurdistanê talûka herî mezin nîşan didan. Miqdat Mîdhet Bedirxan di hejmara 2 yemîn a “Rojnameya Kurdisran”de weha dinivîsîne; “Xwdê neke, hekî dişminê we Moskof hucûmê wetenê we bike, ûnên çawa şerî wî defî bikin? Moskof xweyî top û tifingên ecêb e,cihên mirov wek teyra dixuyî, gule û berîkên xwe digihîne wan dera; topên wên ecêb hene, dikare pê wan topan çiya hilweşîne”

Kurd xwe wek parêzwanên hemû misilmanên di nava Împaratoriya Osmaniyan de dihesibandin û li wan xwedîtî dikirin. Xwendewanek bi navê “ji eşrafên Diyarbekirê Ş.M di hejmara 13emîna Rojnameya Kurdistanê de vê nêrînê weha lêdike:  “Wê misilman hemî bizanibin ku, weki Kurmanc ne li milê Kurdistanê bîna, heta Moskof hatî Anadol zebt kiribî; wê hingê Misilmaniya Anadolê, halê Tirka wê yekcar xirab bibîya”  Di vê rewşa dijwar û bê ewle de, ermen wek “dilxwaz û alîgirên Ûris” bi awayek dorpêçkirî di nav misilmanan de dijiyan. Bi serde jî “Ermenên li derveyî İmparatoriya Osmaniyan û alîgirên wan” doza Ermenîstanek ewqas mezin dikirin ku ev dewleta bi dilê wan tevahiya Kurdistanê, nîvê Anatoliya Navîn; Edene, Mereş jî tê de, gelek bajarên din ên împaratoriyê dida ber xwe! Evdirehman Bedirxan li ser vê mijarê di hejmara 7’an a Kurdistanê de wiha dinivîse: “Dewletên mezin hemî divên Kurdistanê bidin Ermeniya. Xunkarê me jî (Evdilhemîd re nabêje hûnkar, navê xunkar lêdike)qet fenakire Kurda û hema rehetiya xwe digere” Mamoste Marûf

Di Sedsala 19’an û 20’an de Kurd û Ermen

Beriya şerên bi Ûris re , bi taybetî jî beriya Şoreşa Fransî têkilîyên Kurd û Ermenan ji yên gelên din ên cihanê ne cudatir bû. Her çiqas dewleta Osmaniyan, bi ayetên Quranê û bi gotinên Hz. Mihemmed û bi mecele ya ku “ji van her duyan pêkhatî” ve dihate birêvebirin jî, li Kurdistanê û li herêmên ku kurd û ermen bi hev re dijiyan, bi “şer’a Xwedê” bêhtir bi zagonên xwezayê serdest bû. Ji berê berê de çiyayên Mezopotamyayê di destê kurdan de bû. Wê demê çiya di destê kê de bûna deşt jî ya wê bû; ji ber ku bê zozan sewal xwedî nedibûn. Birrên pez û keriyên hespan ji bo bazirgniyê malên herî stratejîk bûn û bê destûra eşîrên kurdan, ji mezopotamyayê heta nîvê Kafkasyayê û derdorên behra Hezarê kesî newêrîbû sewalan biçêrîne. Riyên bazirganiyên ku di vir re derbas dibûn jî bi tevahî di destê Kurdan de bûn. Kurd bi hezaran salan debara xwe bi stratejiya welatê xwe kirin . Bac, ne be xerac, ew jî nebe dizî û talan dîsa nebe şer û kuştin… Tişta bala mirov dikişîne Kurd, van çalakiyan, di dirêjiya bi hezaran salan de, tenê di welatên xwe de pêk anîne! Tu dibêjî qey bi hezaran salan e, di kûrahiya dilên xwe de dagirkirina welatên xwe bi vî şiklî protesto kirine!…Di cih de ye ku mirov bibêje ; “kurd tu car nehiştine kes bê bedel pêlî axa wan bike” Kurd, gelên deyştên xwe yên bi çandinî û pîşesaziyê debara xwe dikirin, wekî  pez û dewarên xwe dihesibandin û ew wek “filên me”, “qereçiyên me”, “tirkmanên me” binav dikirin û li wana xweditî dikirin, ew ji neyaran diparastin. Gava riya eşîrên Kurdan bi deştên dûrî Kurdistanê diket, wê demê ji bo çêra sewalên xwe bertîl didan hêzên serdest ( Sefîrê Îtalyayê R.G.DE CALVİJO,di sala 1403’an de li Nişabûrê rastî kurdên ji eşîra Elavarî tê. Ev eşir ji 400 çadiran pêkhatiye û xeynî pez û dewaran xwedî 20.000 deve ne û ji bo heqê çêrê salê 3.000 deve û 15.000 pez wekî bac dane Tîmûr. Lê li Kurdistanê, bi hezaran salan bû ku hukmê eşîrên kurdan berdewam bû. ( Bnr; R.G. DE CALVİJO, Anadolu Orta asya ve Timur, Ses yayınları 1993 rûpel:115)

Kurd, gêlên din ji bo berjewendiyên xwe di deşt û qûntarên çiyayên xwe de dihewandin û diparastin. Wek mînak, Ermen gem û zîn û nalên hespên wan, tevahiya amûrên di jiyana rojane de dihatin bikaranîn çêdikirin û difrotin. Genimê wan bi heqdest dihêrandin. Eşîrên Kurdên nîv-koçer, zivistanê bi kulfetê xwe û bi hezaran sewalên xwe diketin gundên Ermenan û heta derê biharê li wir diman. Di vî mijarê de yek ji serokên şoreşger ên Ermenan ên sedsala 19’an, Nivîskar Raffî wiha dibêje: “Kurd, “ewladên xwezayê ne” û bi serê xwe ne (bi gotina kesî nakin). Di bin asûmanê Xwedê de bi sewalên xwe jiyana xwe derbas dikin. Ew şivanên bê xani û bê war in. Hebûna wan konên reş in. Tenê berf, sur û seqema zivistanê dikare wan ji çiyayên Kurdistanê - delalîka ber dilê wan - bi dûr bixe û bîne xwarê. Ji xwe, wê gavê jî ne xema wan e! Çer hebe malên Ermenan mecbûrin van mêvanên bêteklîf bihewîne. Kurd, tevî sewalên xwe, heta dîsa çiya gazî wan bike,wê li ser malên Ermeniyan bimînin” (Raffî,Tevahiya Nivîsên Wî,Weşanên Çirûsk,Rewan,1963,rpl:360)

Ev rewş heta serê sedsala 19’an bi vî hawî dikudîne. Ji vir şûn de dewran, bi şoreşa Fransî û bi soreşa Pîşesazîyê vediguhere. Êdî li tevahiya cihanê bi gotina hêzên mezin ên navneteweyî dibe. Li alîkî netew ji bo mafên xwe yên neteweyî radibin, li alîkî din jî, hêzên emperyalîst  aloziyan ji bo berjevendiyên xwe yên gemarî carinan gur dikin, carinan difetisînin. Êdî ne Ermenî “filên Kurdan” bûn, ne Kurd “zarokên azad ên serê çiyayan û banîyan” bûn. Ew bubûn pezkûviyên Kurdîstanê; li çîya qoçên hevdu dişkênandin, lê li hemberî nêçîrvanan çok datanîn!

 Fitkirina(provokasyona)emperyalîstan li alikî, axayên nezan ên Kurdistanê li alîkî, neteweperestên ermeniyan jî li alkî bûn. Ermenîstan a Azad a gorî dilê wan tevahiya bajarên Serhedê û piraniya bajarên kurdistanê - car caran Amed jî tê de – dihundirand! Di mejûyê neteweperestên ermeniyan û di yên serokeşîrên kurdan de li ser heman axê jiyanek hevbeş êdî ne mimkun bû. Lê, Malbata Bedirxaniyan ( sazûmankarên rojnameya KURDİSTAN ), hin rewşenbîrên kurdên bi neteweperweriyê hesiyabûn û sosyalistên ermeniyan ( Partiya Hinçak) ne xwedi projeyên berbiçav bin jî, bi gotin û nivîsan biratî û hevkariya her du gelan û pêwîstiya jiyaneke hevbeş bi lêv dikirin. Mamoste Marûf

DEWLETA OSMANÎ Û GELÊN NE MISILMAN

Di Dewleta Osmaniyan de, yên ne misilman, ji 14 saliyan bigrin heta 75 saliyan, di jiyana xwe de carekî gere bacekî giran a bi navê “cîzye” bidana dewletê.

Xeynî vê, bacek din jî hebû; baca ku ji Misilmanan bi navê “oşûr” dihate standin li wan jî ferz bû lê,  bi navek cuda; xerac!..

Wê demê leşkerî ji bo hemwelatiyan îmtiyazek gring bû lê ew, ji wê jî bêpar bûn.

Ji qirna 15’an heta nîveka 19’an, gêlên ne misilman ji hêla cil û bergan ve jî hatibûn astengkirin. Wek mînak; dema desthilatdariya Sultan Selîmê III. de (1761-1808) gere sol û kumikên Ermeniyan sor, yên Cihuyan hêşîn, yên Rûman reş bûna.

Hemwelatiyên nemisilman, gava siwarî biketina nava şêniyên misilman divêt  ji hespên xwe peya bubûna, gava peya nebûna ev yek wek îlana şer dihate hesibandin.

Heger merivên nemisilman, rûniştî bûna mecbûr bûn ji ber misilmanan rabin ser piyan.

Disa ew nikarîbûn xaniyên xwe ji yên misilmanan bilindtir çêkirana. (ERYILMAZ, Bilal Osmanli Devleti’nde Millet Sistemi,Agaç Yayinlari, 1992, rup.33. )

Gava Ermeniyek bimira ji bo veşartinê gere ji şaredariyê destûr bihata stendin. Ev destûr bi zimanê dijmunahiyek wisa tûj dihate nivîsandin ku tu mirovek xwedî wîcdan ne dipejirand

Wek mînak; “we ji me re ragihandiye ku kafirê bi navê Hagop mirar bûye. Her çiqas beratê wî yê gemarî ne layîqê axa me ya piroz be jî, bona ku bihna wî ya genî ummeta Mihemed aciz neke em destûr didin ku hûn wî bikin çal(bnr.Antranik Ozanyan, weşanên Pêrî.2003)

Dîsa di sedsala 17’an de li gori zagona sultan, kesên ne misilman, dema ji malên xwe derdiketin kolanan, bona ku bên nasîn gere zengilek bi piyên xwe ve girêbidana.

Misilman gava rastî yên ne misilman dihatin, di şûna “esselamû eleykum”(silavê Xwdê li we be), gere bigota “essamû eleykum” ku wateya vê peyvê; “ezabê xwedê li ser we be” bû. (di zarokatiya min de ev cûre silav ji bo eleviyan jî dihate bikaranîn)

Bi qewlê birêz Baskin Oran, di Dewleta Osmaniyan de gelên misilman “milletê hakîme”bûn. Lê,yên ne misilman bi her awayî “milletê mehkume” bû. Di bin van şert û mercên ev qas giran de, serhildanên gelên xirîstiyan bi her hawî rewa bû.

Di sedsala 19’an de li tevahiya Dewleta Osmaniyan de bazirganî ji % 80 destê kêmnetewên nemisilman de bû. Li wanê ev rêje digihîşt ji % 98’an û hema bigre bi tevahî di destê Ermeniyan de bû  (C.J.Walker, Armenia The Survival of A Nation,New York,1980 Rûpel:138). Ev Rewş li tevahiya Kurdistanê çi kêm çi zêde wek Wanê bû, ji ber ku kurd, bazirganiyê, çandiniyê, hunerên bi destan-yên wekî koşgerî, solbendî, hesinkerî, aşvanî hvd.- Karên derî esaletê didîtin û yên ku bi van pîşeyan emel dikirin wek “reayayên bê rûmet” dihesibandin. Desthilatdariya siyasî û leşkerî (kurd bi giranî jê mehrûm bin jî) di destê misilmanan de bû, lê mixabin kapîtal ketibû bin lepên xrîstiyan û cihûyan. Ev çîna “hemdema burjuva” wek li hemû cihanê, bubû motora afirandêriya neteweperweriyê. Ji ber vê yekê gelên misilman di hêla netewîbûyînê de gelek dereng man .(bnr; La Cıtoyenneté Turque Et La Questıon Kurde Unver Unal, Unıversıté Lumıère Lyon 2 Instıtut D’études Polıtıques) .

Di sedsala 19’an de, neteweperestiya tirk a ku dijberiya kevneşopiya monarşiyê dikir, cara pêşîn di nava çîna bûrjûvaziya piçûk de (di rastiya xwe de jî pir piçûk bû û hevsarê wê di destê dewletê de bû) xwe da der. Gelê tirk bi girsehî di nava xizaniyek bê hempa de, bi çandiniyê debara xwe dikir. Lê, axa ku li ser dijiyan jî di destê arîstokrasiya ku “bi navokê bi dewletê ve girêdayî” de bû. Ji bo sazkirina çîna bûrjûvaziyek serbixwe û dorfireh, pêşengên neteweperestiya tirk çav berdabûn hebûna gelên ne misilman. Bi ya wan, “afirandina bûrjûvaziya neteweyî” bi qirkirina wan û talankirina mal û milkên wan pêkan bû û ev çîna hemdema bi nîjadkî tirk, wê pêşengiya avakirina dewletek neteweyî ya “tirk” bikira.

Xebata tunekirina “yên ne ji wan” bi padîşah Evdilhemîd destpê kir, ta talana 6-7 îlona 1955’an bi hovitiyek kes nedîtî kudand, berdewam kir. Di vê pêvajoyê de, bi taybetî, ji despêka Şerê yekemînê Cihanê heta roja îro, ewilî polîtîkaya komkujî û miştexîkirinê, bi awakî din ; “şuştina Kurdistanê ji kurdan”, lê di heman demê de asimîlasyon bûye para kurdan.

ÇIMA EM KURD, DIVÊ HÊVÎDAR BIN?

Mirovahiya nûjen û hemdem; mirovahiya bi qewlê Kurda; ji camêr û ji canikan pêkhatî, mirovên ku bihna mirovatiyê ji wan tê , ji berê berê de rû nedaye faşîzmê û şovenîzmê... Bi taybetî piştî Şerê duyemîn ê Cihanê, faşîzm jixwe gor bi gorî bû; mirovên xwedî wîcdan û mejî dev ji neteweperestiyê jî berdan û - her çiqas nebûn sosyalîst jî- hatin ser bîr û baweriya demokrasiyê û bûn canfedayên azadiyê... Nifşên ji pişta faşîst û neteweperestên wê demê, ji kirin û lîvbazî û nêrîn û ramanên dê û bav û kalên xwe pirî şerm kirin, riya xwe ji binî ve ji ya wan veqetandin: Ew an veguherîn bûn şoreşgerên nifşa 68’an, an bûn hippiy û xwe dan ber ba û babilîsokan û ji “Parka Hayd” ê û ya “Sultan Ehmed”ê bigirin heta çiyayên Tîbetê li seranserê Cihanê belav belavî bûn û bivî şiklî kirin xwe ji dîsîplîn û rabûn û rûniştandina faşîzmê azad bikin û şîretek li bav û kalên xwe bikin û bêjên: “- waye we girte xwe! Heta em jî wek we dibin faşîst û şovenîst û milîtarîst; emê bibin lûmpen û bohem û nihîlîst!” Rojavayê Cihanê, di rastiya xwe de ji Serdema nû(1453) bigire heta roja îro di nav liv û tevger û şoreşên bajarvanîyan de ye û tim û tim xwe diguherîne- vediguherîne û xeyni “çend sekin ên şer û faşîzmê û krîzên dem bi dem ên kapîtalîzmê” roj bi roj xwe dikişîne pêş. Ronakbîrên Ewropî û ên welatên din ên kapîtalîst ên pêşketî ev 150 sal in bona sosyalîzmê di nava liv û tevgerê de ne lê -êxbala kor- kirin nekirin biser neketin. Lê dîsa jî îro dikin civakek “bêhtir demokrat, bêhtir aşitîxwaz û hawirdorparêz û dînamîk û rêxistî” biafirînin û pêrsgirêk û derd û kulên kapîtalîzmê re bi vî hawî çareseriyan bibînin. Lê heyfa heyfan e ku, Tirkiye jî tê de, gelên Rojhilata navîn ev hezar sal in di bîr û bawerî û nirx û hêcayiyên xwe de guherînên berbiçav çênekirin û xweliya heft gundan bi ser serê xwe de kirin û mirazên bi sedan nifşan di çavên wan de hîştin û li ser erdnîgariya herî dewlemend a Cihanê jiyana herî xizan û belengaz kirin para xwe û me! Emperyalîstên bê wîcdan û bê şeref axa erdnîgariya me parçe parçe kirin û li ser her parçeyek desthilatdariyên qaşo-maşo, lawaz û bê bingeh, derewîn û neheq; lê heta tu dibêjî hov û xwînxwar, heta tu dibêjî bê wîcdan û bê merhemet anîn ser kar û kirin belayê serê gelan... Gelo çima wiha bû? Çima ev malkambaxî wekî “xeleka şeytanê kor” ketiye stuyê me û em dikin nakin xwe jê xelas nakin? Em pêşî lixwe binêrin; ka em çiqas gunehkar in? em Kurd; me çiqas xwe guherandine û veguherandine? Duh em çibûn; îro çi ne? Em Kurd ji alîkî ve gelek bi siûd in... Di civaka me de -ev sih salên dawîn ne tê de- pir guherîn çênebûne...Me, bi hezaran salan li ser heman axê bi pez û dewarên xwe bi eşîrkî, bi gelemperî koçerkî, bi çanda xwe ya qedîm jiyana xwe berdewam kiriye... Jiber vê yekê di dîroka me de tevlihevî hindik in. Bi hatina dînê Mihemed (s.e.w) çînek ji şêx û seyîdan peyda bûye. Civaka Kurd ji wan re di kuncikê odeyên xwe de cihên taybet veqetandine û ew rihspiyan li ser heft doşegan dane rûniştandin; lê dîsa jî ew ji kevneşopiya xwe ya feodal şaş nebûye û di dil û giyanê de li ser mîr û axayên xwe tu kesî nehewandiye. Ev rewş û dîmen alîkî ve wekî malxirabî dixwûyê, lê aliyê din ve mizginiya azadiyê jî bi xwe re aniye... Feodalîta me, jiber bi sedan sedaman -li hemî welatên Rojhilata Navîn ev qewimî-tu car veneguherî bûrjûvaziyek komprodor û rê neda desthilatdariyek herêmî ya hevgirtî ya kevneperest a xwedî hêz... Jiber vê yekê Kurd neketin dafêk û xefikên Baasiyan, Kemalîstan û Xumeyniyan... Îro li ser erdnîgariya Rojhilata Navîn netewek berxwedêr û nûjen û hemdem û bi hêz û bi rûmet; lê bê bûrjûvazî û bê feodalîte wek çiyayên welatê xwe liser xwe ye! Ev gelê Kurd bixwe ye! Kî çi dibêje bila bibêje; ev sih salên dawîn, tevgera azadiyê ya Kurd, civaka Kurd a feodal ji binîve hecand û nifşek nû û nûjen û hemdem afirand. Werên lahzekî çavên xwe bigirin; bala xwe bidin gelên Rojhilata Navîn... Xwe bikin dewsa mirovên “bêalî” û navê gelên cînar û derûdor yeko yoko bînin hişê xwe û îmaj û sembolên têne ber çavên we bifikirin... Wek mînak;Ereb di giyan û mejiyê we de xwedî çi imaj in? Tirk? Faris? Efgan? Cihû? Kurd? Em pirsa xwe bi awayek din çêkin: Gelo gava kesek behsa “demokrasî, aşitî, şoreşgerî, mirovperverî, hawirdorparêzî, jibo nirx û hêcayîyên mirovatiyê fedakarî, qehremantî, di bîr û baweriya xwe de dilsozî, tekoşîna li dijî faşîzm û şovenîzm û nijadperestiyê” bike; navê kîjan gelî tê bîrê? Bersîva vê pirsê bê şik û şubhe; “Gelê Kurd e” Piştî bihara 68’an, li ser rûyê cihanê yekane şoreş “tevgera azadiya kurda” ye ku îro wek lehiyek bêhempa “pergalên kevnare û herifî û xilo- xwarî” yên Rojhilata navîn daye ber xwe hêdî hêdî dirûxîne... Jiber vê yekê; Dewletên yekbûyî yên Amerîkayê bixwe (DYA), Ehmedînejadê kevneparêzê farisan ê neyarê DYA’yê , Malîkiyê dolarparêz ê Ereban û dost û yarê DYA’yê, Cihûyên nijadperest ê kujerê Ereban, Tayîp ê Xwedêgiravî parêzwanê Misilmanan, Germanya û Îngîlistana xaçparêz, Kurdên tirşikxwur, êdî nizanim kê û kî; tev digihîjin hevûdu, şêwra xwe dikin yek, lingên xwe dikin delingek û dikin Tevgera Azadiyê ji holê rakin... Ew baş pê dizanin ku ev tevger li nifşa 68’an neçûye jiber ku pêşeng û serok û neferên wê ne ji çîna “bûrjûwaziya niqirsisit” in ne jî ji feodalîteya doxîsist! Loma ez son dixwum dibêjim: “Xwedê agah û besîr e; jibo wan xetere mezin û nêzîk e” Mamoste Marûf

Şerê psîkolojîk û Kurd

Gundê ku ez lê ji dayik bûm, bi peyatî saetek nêzî Qolhesarê; gundê şêx Seîd Efendiyê Pîr e. (Ev gund niha taxeke navçeya Xinûsê ye) Gundiyên me bi tevahî murîdên mala şêx bûn û zarokatiya min, bi qêrîn û hewar û lorînên li ser vê serhildana bi êş û jan derbas bû; ew serhildana ku serok û rêvebirê wê şêxê ezizê ber dilan bû. Di vir de tişta herî balkêş ev e ku; di despêka serhildanê de, yekîtiya kurdan, coş û heyecana kurdan biratiya kurdan tiştek kesnenedîtî ye… Pîr û xort, jin û mêr, dewlemend û xizan, sofî û terkîselat, bi tevahî ji bo serkeftinê dest didin hevdû…Yên dikarin, bi çek û bi bivir û bi çoyan; yên pîr û hêjar bi dia û selewatan , bi yek dil û canî peywira xwe tînin cih û dikin welatê xwe yê stûxar ji destê dagirkeran rizgar bikin.

Di wê pêvajoyê de qetl û xwîn, çavnebarî û mixenetî, bêbextî û hesûdî ji nav xelkê serhedê radibe. Gur û mih  bi hev re diçêre… Camêrên ku ji hev pênce mêr kuştine, li hev tên, bi hev re di bin ala kesk û sor û zer de davêjin ser Kela Xinûsê û wê rizgar dikin… Alagirên (bayraqtar) wan “Ehmedê Çarsingê ji gundê Xelilçawîşê ye û min bi xwe jî wî “camêrê girê geriyayî” yê babaegît bi çavên serê xwe dîtiye nas kiriyê û guhdariya suhbetên wî kiriye û bûme şahedê coşa wî... Lê, xweziya berê rojê bihata girtin û wisa nebûya, piştî demek kin û kurt, serhildan têk diçe. Li pey serhildanê li serhedê tiştek ecêb û “kesnedîtî” diqewime;( Ji ber neyîna civaknasan kes li ser nesekinîye) Serhed bi hev dikeve, serobino dibe… Deh car li şehîdên serhildanê , di gundan de, di şerên navxweyî de, mirov tên kuştin. Psîkolojiya têkçûyinê ya li hemberî dijmin kok û aca serhedê diqelîne. Ew wekî beranan, wekî pezkûviyên Sîpana Xelatê qoçên xwe di can û bedenên hevdû de ko dikin! Dewleta xayin û bêbext heta jê tê an qet mudaxaleyî van bûyeran nake - bike jî - heta mirina bi dehan kesan bi derengî dimîne. Ên tên girtin, gelek caran bi bertîl, carinan bêsebep (?)tên serbestberdan û ev jî şer û pevçûnan hew diçe gurtir dike. Ev rewşa kambax heta nifşa me berfamkî bû, heta salên 60 û 70’yan kudand. Sedema koçberiya van salan a kurdan a ber bi Anatoliyê ve ji xizaniyê bêhtir, birakujî bixwe ye! Dilê neyar bi vê jî rehet nebû îcar bi komandoyan dest bi “avêtina ser gundan” kir. Gundî rastî zulm û zordariyek bê hempa hatin. Hema bêje di qula derziyê re hatin derbaskirin! Di vê pêvajoyê de kurd hinek bi dek û dolabên dijmin hesiyan. Mêrkujî gelek kêm bibû. Dengbêjan hêdî hêdî dev ji “kilamên li ser heyfhilanînê” berdidan û kilamên “berxwedanê” û yên “dilan” di nava gel de belav dikirin. Dengê Reso û Şakiroyê nemir ji we re -nîvco be jî- şahediya hêviya gel a bi kurdistanê dike . Lê fêlbazî, genîtî û leyistikên kirêt ên dagirkeran bi dawî nebûn… Dîtin ku wê Kurd, li hemberî wan, bikevin kozikan, hin dafik û xefikên ên din danîn ber gelê me yê nezan û belengaz… Îcar bi karbidestên TAPÛ KADASTRO’yê avêtin ser gundan...

Belê piştî komandoyan icar dora wan bû… Piraniya erazîyên gundiyan bê tapî û bê qeyd bûn. Rabubûn ranebubûn, ji bav û kalan bi vî hawî dîtibûn. Karbidestên tapûyê di bin siya cendirmeyan de, gund bi gund digeriyan, erdê filankesê jê distendin û didan bêvankesê. Sedem? Çima? Kes nizanîbû... Ti car bi gundiyan jî ne dişêwirîn. Her tişt defacto bû. Heq û hiqûq ketibû bazarê. Hin malbat di rojekî de vediguheriyan parsekên ber dîwaran! Nema debara xwe di gundê xwe de bikirana… Du rê mabûn li ber wan; an ew ên zevî û mêrgên xwe ji destê gundî yen meriv û xal û xarzî û birazî û xinamiyên xwe xelas bikirana, an jî gund biterikandina, biçûna welatê xerîbiyê!. Bi derketina kadastroyê, gundî bi çek û ço û tevşo û bivir û tirpanan diketin nav hev... Serhed dîsa di nava agirê birakujiyê de diheliya!. Bi hezaran ocax kor bûn. Bi sed hezaran gundî koçî Anatoliya şewitî kirin. Kurd hêviya xwe ji kurdayetiyê birîn. Gotinên ; “ji me tiştek çê na be ! Kurd nabin mirov! Em ne gû(v)kî ne!” ketin devên ji zarokên heft salî bigre heta kalên heftê salî … Psîkolojiya têkçûyinê carek din mala me xera, ocaxa me kor kiribû! Ev malxirabî çi anî? Stûxarî, belengazî, otoasimîlasyona bi dil û canî, ji xwe şermkirin, erdheja derûnî, ji neyarê xwe re heyranî qurbanî, bi hevdû re fesadî, şeytanî... Tu rewşenbîr, tu wêjenas, tu civaknas, tu psîkiyatr nikare derd û kulên serhedê bîne ziman… Bİ HEZARAN KEÇÊN XWE YÊN BÊ ZAR Û ZİMAN, DEH , DONZDEH SALÎ – GELEK CARAN BÊ QELEND- DAN GUNDİYÊN TİRK ÊN SERÊ ÇİYAYÊN ANATOLIYÊ… Kevir heliyan. Piraniyan wan dîn bûn! Gelek ji wan di bazara fihûşê de bûn sermaye! Di her gundekî Afyonê de, Manîsayê de, Muglayê de çend parçeyên ji me hatine qetandin hene, kes pê nizane. Ji ber Psîkolojiya têkçûyinê, zarokên serhildana Şêx Seîd, yên Agiriyê, yên Koçgiriyê, yên Dêrsimê parçeyên xwe ji xwe dikirin û didan kî? Hevalino, piştî Serhildana mezin, serhildana me, serhildana îro welat dîsa pel veda, kulîlk vekir şax veda… Xwîn û can pê de hat. Birînên xwe pêça, eyb û şermên xwe veşart, xwe bi Şêx Seîdê Pîr da efûkirin. Bi çi? Bi xwîna bi hezaran şehîdan…Bi efsaneyên herî naif, bi dil û can, bi ked û xwîdanê. Ez bim, di Azadiya Welat a hefteyî ya çend sal berê de bû, nûçeyek hebû, tê bîra kesî? Li bajarê Agiriyê, bavekî sê keçên xwe frotibû Afyoniyan. Ji bona firotina keça xwe ya çardemîn dîsa gazî Afyoniyan kiribû. Lê xortên Agiriyê li otogarê ser û guhên bavê keçikê û yên tucarên Afyoniyan dişikênin û keçikê ji nav dest û lepên wan xelas dikin û wê teslîmî merivekî wê yê bixêr dikin. Hevalino, hinek rewşenbîrên me (?) carnan bi bi gotinên xwe yên ultra –entellektûel, carinan bi psîkolojiya “xwe piçûkdîtinê”, carnian “ji fexr û quretiyê,” lê tim û tim bi Psîkolojiya têkçûyinê êrişî tevgera azdiyê dikin; dibin qirnî, dibin agir û bizot dikevin can û bedenên yên ji dil û can bi can û xwîn ji bo vî gelî têdikoşin. Bi ya min ew hê jî di kûrahiya dilê xwe de baweriya; “ji me tiştek çê na be ! Kurd nabin mirov!” dihewînin… Ma bawriya serkeftinê bi kê û kî re hebe, dikare di nava kar û xebatek din de be; xeynî parêzvaniya yekîtiyê û hêvî û moraldayînê? Ev çend salên dawîn dijmin dike -çawa anî serê bav û kalên me- psîkolojiya têkçûyinê dîsa nava me de belav bike… Ji alîkî ve bombeyan di ser serê me de dibarîne, aliyê din ve bi televîzyon û rojnameyan dike moral li me xera bike, qidûm li me bişikêne... Yên dikevin vê dafikê an hin siyasetmedar û rewşenbîrên me ne ku ew rexneyên ne lirê li tevgera azadiyê dikin...An gundiyên mene ku dîsa çav lê ne, qoçên xwe li hevdû bidin. Ev çend sal e hingî ku dewleta dagirker vê polîtîkaya kirêt, şerê psîkolojîk dimeşîne, bi ya hin hevalan, pevçûnên nava malbatan de zêde bûne… Hin ronakbîrên me , întîxarên jinên me jî piçek bi vê psîkolojiyê ve girê didin. Bi ya min, qasî 40-50 sal berê nebe jî, rêjeya dozên xwînê jî hinek bilind bûye. Hevalno, dijmin, aliyê me yê qels baş dizane. Divê em hêza xwe tu car li hemberî hevdû bikar neynin …Nebin halet û amûrên şerê psîkolîjîk a dewletê. Divê kê û kî dibe; kîjan tevger û sazî dibe bila bibe; ger ji bogelê kurd û Kurdistanê kevirek danî be, gotinek kiribe, ew li nik me pîroz be, ezîzê ber dilê me be… Heqê tu kesî tuneye navên xera lê ke, qûşan lêxe, ber xwe de jê re çêran bike, wî li ber çavan reş ke. YA HERÎ GİRÎNG, HEQÊ KESÎ TUNE, HÊVİYA GEL BİŞKÊNE! Serde ew tevger,tevgera azadiyê be û bi milyonan miriyan ji gorê rakirîbe ! Bi serê we kim, xezeba Xwedê ser me de dibare… . Mamoste Marûf

Kartol-mirov

Gotinek pêşiyên Fransizan a pir û pir xwş heye: “L’homme en pomme de terre” Ez vê peyvê wek “kartol-mirov” werdigerînim Kurdî. “Mirovê ji kartolan” jî dibe.

Kartol; cûreyek zebzeyan e û jibo mirovan xurekek gelek girîng e. Lê ev dayîna Xwedayê jorîn a “bi xêr û ber” xwedî taybetmendiyên sosret in jî.

Hûn jî dizanin; pelên wê li jor, li rûyê erdê; seriyên wê yên bi xêr û ber di bin erdê de ne. Di pelên li jor li ba dibin de “alkolît”ên ku heta tu dibêjî bi jahrî; di binî de seriyên bi nîşast(%20) û bi proteîn (%12) barkirî veşartî ne...

Ev seriyên bi axê niximî, xwedî 95 kaloriyan in û wek “kartol” tê binav kirin.

Mirov jî wek kartolan candarek ji candaran e; lê qada jiyana wî dijberê kartolan e...Gava mirov dikeve binê erdê, êdî kêrî tu tiştî nayê. Qedr û qîmeta wî, merîfet û hunerên wî, caniktî û camêrtya wî , jîrektî û mêrxasiya wî xêr û gunehên wî hebin jixwe li ser erdê dimînin ; tunebin jixwe tune ne...

Mirov gava pesnê kesekî din dide, qala lîvbazî û tevger û rabûn û rûniştandin û gotin û kirinên wî yên li ser erdê dike; ne yên li bin erdê...Wek mînak tu car nayê gotin ku; “filankes ewqas camêrtî kiriye ku, di gorê de, di şûna cot-meran de, mêvandariya cot-kevokan kiriye û ew kevokên çav belekan di devên xwe de jê re ji kaniyê av; ji firûnê nan anîne!

Dîsa mirovek jîr û jêhatî dema dike pesnê xwe bide bi kar û şuxulên xwe yên li rûyê erdê dide, ne bi yên bin erdê...

Lê, di cihana derewin de hîn mirov hene wek kartolan li ser erd jahrî ne, bi axû ne... tu sermiyanek wan ê berbiçav tune ye ku pê pesnê xwe bidin; xwe pê çêkin, pê şad û serfiraz bin... Ew zor didin binê erdê. Qala miriyan dikin. Ew mirî, carinan bav û kalên wan in, carinan heval û hogirên wan... Carinan jî lehengên hin bawerî û îdeolojiyan in... Ew mirîyan ewqas mezin dikin ku hema bêjê dikin şûna pêxemberan! Bi ya wan bi pesndayînê, ew bi xwe jî mezin dibin , serên wan jî, wek “ew pîrozwaran” digihîjin ezmanan! Di çanda Fransizan de ev cûre canik û camêr wek “kartol-mirov” têne binavkirin.

Belê we kartol-mirovan naskirin:Îcar em werên dora çanda “kartol-miroviyê” Di dîroka mirvatiyê de serkêşiya kartol- miroviyê nijadperst û faşîst û û feodalan kiriye. Ne hewce ye ku hûn pir serê xwe biêşînin; li jiyana Hitler binêrin, hûn ê di kesayetiya wî de bi çavên serê xwe “kêm aqil û famkorekî, beredayî û bêkêrekî li rûyê erdê” bibînin. Lê, di warê pesndayîna “miriyên Germenan ên di bin axê de” hûn ê rastî kesekî pir jîr û jêhatî werên...

Di çanda tirktiyê de jî “kartol-mirovî” xwedî cihek pir taybet e. Ji Jontirk û Îtîhatparêz û sazûmankarên komarê bigire heta neviyên wan ên îro, di şûna kar û bar û xebatên jibo welatek aram û pêşketî, jibo cihanek aşitiyane û demokrat hemû hêz û quweta xwe dane-didin hestiyên miriyan ên di bin axê de veşartî ne. Li ser erdê ew “hîç” in. Di qada huner û zanist û aboriyê de tu tiştên wan ên xêrê tune ne ku pê serbilind bin. Ew in Mete Xan ê ku wek xewnên şevan kes pê nizane ka rast e an derew e... ew in Atîla û Tîmûr û Cengîz ên Xwedê giravî tirk in... Ew mane Mîmar Sînan ê bi Esilkî Ermenî, Padîşayên Osmanî yên “ji tirktiyê sil” mane. Belê di dîroka Tirkan de camêr û canikên hêca yên wek Ûnis ê dilşewat, Xoce Nesredîn ê rûken hene û mafê Tirkan heye ku ew bi wan serbilin bin; lê bayê neteweperestiyê ya ku ew li ber ketine di wan de tu hiş û aqil nehîştiye ku ji xwe pirsa “em bi xwe çi qenciyê dikin, em kîne û bi kuve diçin? ” bikin... Sibe êvar radibin rûdinên pesnên xwe bi hestiyên miriyên di bin erdê de didin...

Di kurdayetiyê de jî gelek mînakên kartol-miroviyê hene. Bi taybetî di kevneşopiya me ya feodal de ev çand pir balkêş e. Di pêvajoyên hilbijartinan de hûn wana divê baş nas bikin. Ew in di jiyana xwe de nebûne dermanê tu birînan lê kurê filankes axayî ne ...

Ew in nikarin du berxan biçêrînin lê dikin bajarekî birêve bibin; jiber ku neviyên bêvankes şêxî ne...

Ew in bi salan in di metropolên tirkan de kîsê xwe tijî kirine, haya wan ji gel û welat nebûye, bavê xwe jî nas nekirine lê, ji mala nizam kîjan axayî ne...

Ev “kartol-mirov” gava dikevin nav civatê bertîlxur û “yaxçî”yên li derûdorên wan jî baş dizanin ku di wan de tişt tune ye, vik ûvala ne, di cih de zor didin bin erdê: “ –Heyran, em bav û kalên we nas dikin, ew mirovên pir maqûl bûn”

Kartol-miroviya me ya hemdem di destê “Tirşikxur”ên neyarên Tevgera Azadiyê de ye. Ew jî jibo welat û vî gelê bindest ne xwedî kar û şixul û projeyên ji xêrê ne. Hebûna xwe li ser çêr û dijûnên li Tevgera Azadiyê dikin avakirine... Ew tim ûtim pesnên xwe bi lehengên rehmetî yên wek Qazî Mihemed, Mela Mistefa, Şêx Seîd Efendî, Seyîd Riza didin û xwe biwan çêdikin. Tişta herî ecêb û sosret ev e ku ; “ ew destana mêrxasî û caniktiya li ber çavên wan tê nivîsandin qe nabînin! Derd û kul û meraqa wan bin erd e. Ez bixwe Serhedî me. Li herêma me xwarina tirşikê kes nas nake. Gelo kartol jî dikeve tirşikê?

Mamoste Marûf