Mehmûdê Kurd, Kurd e an ne Kurd e...?

îmzeya Mamoste Mehmûdê Kurd

                                                   (***)

Li Rojhilatê cihanê, Kurdistan jî di nav de, hunereke kevnare ya pir resen û bi nav û deng lê, ewqs jî êdî kêm tê nasîn heye; zêrnîşanciyanî.
Ev huner, birinc (Pîrînç) dibe, mefreq (tunc) dibe, sifir û hesin dibe, "bi pelên tenik ên zêr û zîv û hwd. rûkirin û xemilandina objeyên maden" e.

Pelên kanzayî (metal) yên nirxdar û giranbiha, yên wek zêr û zîv li ser wan madenan carnan dibin wêne û dîmen

carnan dibin nîgarên ajal û riwekan,

carnan dibin  nivîs,

carnan jî dibin şiklên hendesewiyên (geometrîk) cûrbecûr û

tişt miştên wek sinî, tas, mûmdank, misîn, şûr û mertal dixemilînin û nirxên wan pir û pir bilindtir dikin.

Car heye hunermend şiklên ajal û rêwekan, şiklên hendesewî, nivîsên xweş tewandî li hev tîne, bi hev re bikar tîne.
Hunermend nîgar, wêne, xetên bi şox û şeng,  pêşî di mejiyê xwe de disêwirîne(Tesawir dike), paşê bi dest û pêçî hûrik hûrik, parçe parçe, têl bi têl li hev tîne û nexşekê yekparçe yê bi teniktiya xwe  mîkronî diafirîne. Paşê bi hendezatiyeke mezin, bi hostatiyeke bêhempa Objeyê bi wê nexşê rû dike.
  Di pirtûkeke sala 1864an li Parîsê weşandî de  qala vazoyeke Ûris a bi navê Kofçîk tê kirin û pir dirêj pesnê wê tê dayîn.  Di dawiya danasîna vê vazoyê de weha tê gotin: “Ev kofçîk bi neqşên arabesk, bi qertelê bi du serî yê Ûris û bi tîpên  Slav ên kilkirî yên li ser plaqayeke zêr xemilandî ye. Meriv zû bi zû rastî xemleke evqas dewlemend û zor çeleng nayê. Rûyê wan ê xêzkirî zewqa hunera  Bîzansiyan,   hunera zêrnîşanciyanîya Kurdistanê, kulîlkên bejî yên hiş ji serê meriv dibin  yên li ser histûnên kevirê seqî (mermer) yên Romayê dike bîra meriv (*)

 


Carnan jî, nexş li ser rûyê obje tê kolandin û kanzayên (metal) ên giranbiha di qelîştekan de tên bicih kirin û kutandin.
Zêrnîşanciyanî, dora pêşî di sedsala XIIan de, li Cizîra Botan, li Amed û Sêrtê dixwiyê û nav û dengê vê hunerê  li seranserê cihanê belav dibe. Hosteyên wê demê, ji kîjan bajarê Kurdistanê bûna, him navê xwe him jî  navê eyalet û bajarê xwe yê herî bi nav û dengê rojhilatê cihanê (Mûsil) bikar dianîn. Bi vî şiklî  him zû dihatin naskirin, him jî qedr û rûmeta wan zêdeti dibû; ji ber ku Mûsil bi xwe jî Markayeke pir mezin bû.

Mîr, axa û malmezin van misîn, sinî, tebaqe, firaq û fol û qutiyên hûrik hûrik neqişandî, bi quretî û serbilindî pêşkêşî nas û dost û desthilatdarên qedirbilind kirine,  bazirgan bi bihayên pir mezin ew firotne û nav û dengê van berheman ji dilê Kurdistanê gav bi gav li seranserê cihanê belav kirine û gihîştine îro aydî hosteyên Kurd û Kurdistanî ne.  

Piştî hatina Misilmantiyê çi Kurd, çi Ereb û Faris û Tirk, hema bigire nivîskar, hunermend û wêjenas û zanyar bi gişkî nav û kûnyeyên Erebî li xwe kirine. Dibe ku ew bi xwe Ermen an Asûriyên bi eslê xwe ji Mûsilê bin jî tev wek Ereb an Misilman tên pênasekirin û nasîn. Hosteyê pêşî û  herî mezinê vê hunerê jî  Îbrahîm bîn Mawliya ye û jê misînekî bi hostetiyeke pir mezin neqişandî tenê maye, niha di Mûzeya Lûvrê tê pêşandan. 

Ji atolyeya din jî qutiyeke merhemê (?) ya dirêjahî 6 Cm, berahî 3,5 Cm, bilindî 2,5 Cm. ya niha li Mûzeya Benakî ya Atînayê ye gihîştiye ber destê me. Li ser wê navê  "Îsmaîl îbn Werd el Mawsîlî" hatiye xêzkirin.(Smaîlê kurrê Werdê ji Mûsilê)

Di sedsala  XIIIan de, bi hatina Mongolên dagirker re, hunermend ji Kurdistanê direvin û xwe dispêrin Mûsilê û li wir atelyeyan vedikin. Çawa ku li Cizîr û Amed û Sêrtê kiribûn, ew berhemên xwe dîsa bi navê “El Muwasil” îmze dikin. Ji wir şûn de ev berhem, digel ku li Şam û Helebê, li Misrê û Îranê hatibin çêkirin, bi tevahî bi navê atolyeyên Mûsilê (El- Muwasil) tên îmzekirin. Ya balkêş, ev cûre berhem li kîjan welatî, bi destê kîjan hostayî hatibe çêkirin, şêwaz û dirûv û nexşên xwe yên pêşî yên mezopotamyayî û Kurdistanî bi sedan salan wek xwe hîştine, resentiya wan parastine.

Piştî ku Mongol, Mûsil jî di nav de, tevahiya Mezopotamyayê dagir dikin, atolyeyên ji Kurdistanê çûbûn Mûsilê îcar bar dikin diçin Sûriyeyê, paşê jî ber bi Misrê ve bi rê dikevin. Di serî de xizmeta Eyûbiyên Kurd paşê jî ya Memlûkiyan (Dewleta xulamên Tirk) dikin.

Li ser guldanka bi navê “ Barberînî” ya ji sedsala XIIIan mayî, navê Sultan Selahadîn dinivîse. Xemla wê pir giran e. Dîmenên nêçîrê û rêwekên li ser bi tevahî wek yên Cizîrê ne. ev guldank di nav koleksiyona papa Urbanê VIII. de ye; loma bi vî navî tê zanîn.
Welhasilê kelam, ev Hunera li Kurdistanê zayî, di rûyê Mongolên dagirker de wek koçerên Kurdistanê welat bi welat digere. Li Mûsil, Sûriye, Misr û Xoresan û Hemedanê bi sedan atolye tên vekirin, bi deh hezaran hoste, şagirt û karker û bazirgan bi vê hunerê ve bilî dibin, debara xwe dikin.

Di katalogekê de danasîna berhemeke Mehmûdê Kurd 

Me beriya niha jî gotibû, bi desthilatdariya Îslamê re, li Rojhilata Navîn û li Efrîqaya Bakûr çi Asûrî, çi Ermen, çi Kildanî, çi Kurd û Faris û Ereb hemû melîk, hunermend, wêjenas, giregir û malmezin nav û nasnavên ( kûnye) bi Erebî li xwe dikin, li ser berhem û pere û pelikan dinivîsin, dikolin: El-Melîk el-Nasir Ebu'l Muzaffer Selahadîn Yusuf bîn Necmeddin Eyyub(Selahedînê Eyûbî), Ebûl Qasim îbn Sa'd îbn Mouhammad, Ahmed îbn Omer ibn Kamîl al-Dhaki, Huseyîn Îbn Ahmed, Îbn Zeyyn, Dawûd Îbn Salama El-Mawsilî Hwd...

Hunermendên zêrnîşancaniyê jî bi tevahî li ber bayê Ereban dikevin û nav û nasnavên erebî yên ol, mezheb, nijad û netew nediyar bi xwe ve dikin. Êdî felek li hemû ziman û gel û çandên kevnare yên Rojhilata navîn hatiye xezebê. Kurdî û Kurdbûn wek nexweşiya kotîbûnê ye(Cûzam) ye, Koronaya malmîrat e, xwediyê wî jî jê direve....
Lê, camêrekî bi navê Mehmûd çoyê xwe di  ber çerxa felekê re dike.
Mamost Mehmûd hunermendê herî mezinê zêrnîşanciyaniyê ye. ew hemû berhemên xwe bi navê "Mamoste Mehmûdê Kurd"  îmze dike û dixe qula çavê xêrnexwazan.

Hunera Zêrnîşanciyaniyê her ku diçe geştir dibe, bêhtir nav û deng dide û xwe digihîne sedsala XVan. Mamoste Mehmûdê Kurd di vê sedsalê de derdikeve ser dikê û bi hostatiyeke kesnedîtî vê hunerê derdixe asta herî bilind. Ev huner Asya û Ewropayê dihejîne. Giregir, serdest û malmezin  berhemên wî ji destê hev direvînin.

Ev xweşmêr wek pêşiyên xwe nasnavekî Erebî yê dûvdirêj na, navê xwe û navê netewa xwe  li xwe dike: Muelim Mehmûd el Kurdî, ango "Mamoste Mehmûdê Kurd." Ew vî navî li ser  "hemû objeyên bi xwe çêdike an bi şagirtên xwe dide çêkirin dide dikolandin û bi zêr û zîvan xweş dixemilîne.

Piştî koça dawî ya Mamosteyê me, gelek fêlbaz û konekên firsendperest û berjewendîperest navê wî li ser objeyên qelp dikolin û wekî wî çêkiribe bi bihayên mezin difroşin.

Meseleya Mehmûdê Kurd û Wenedîkê

Li Wenedîkê Zêrnîşancanî heye tineye em pê nizanin lê, ji ber ku hunerdiz navê Mehmûdê Kurd li ser xwe qeyd û tapî kirine û berheman afirandine bi sedan salan, gava zêrrnîşancanî bûye mijar, navê Wenedîkê jî danîne ber yê Kurdistanê. Di pirtûkeke dîroka hunera Ewropî de hunera zêrnîşancaniyanî dîsa bi gişkî nabe malê Kurd û Kurdistanê, jê re şirîkeke divê:   "Cam û camekanên (vîtîrîn) bi tiştên Ango-saksonan tijîkirî pir û pir bala arkeologan dikişîne. Di hindurê wan de piranî tiştên ji aliyê Seltan(Celtes) ve çêkirî û ji gorên wan ên li Îrladayê derxistî hene lê, bivê nevê çavê meriv diçe ser objeyên olî yên bi şikilkî, bi xebat û bixeml û neqşên xwe  naşibin ti hunerên din ên em ne çavnas in . Bi  şiklên xwe yên xiloxwar ên  xwedî sadebûna balkêş, bi destxeta gelek hûr û kubar dişibin  glokeke hov û qilopilo ya  dem û dewrana Karlovenjiyan û bîjûteryên Qefqazyayê yên  xwedî narintiyeke  nekêrhatî. Ev taybetmendiyên ecêb û nayên payîn tev bi hev re dibin yek..."

Di vê beşa ku behsa hunera Anglo Saksonan dibe de pesnê berhemên Anglo Sakson, Seltan (Celtîque) tê dayîn û paragraf weha bi dawî dibe:

“Ev tişt ji tûncê bi zêr rûkiri, bi qelîştekan neqişandî paşê ev  qelîştek bi kanzayên giranbiha tijîkirî ne. Hinekên wan xwedî xemlên têlkarî yên narîn ên qasî mûcewherên herî narînên  Etrûskan, ên din qasî berhemên zêrnîşaniyên Wenedîk û Kurdistanê bedew in”

li ser navê Mehmûdê Kurd, îhtimala mezin ew ku wî di jiyana xwe de pêlî axa Ewropayê nekiriye, li Wenedîkê atolye  vedikin (!) 

û hin berhemên qilopilo wek karê atolyeya Mehmûdê Kurd ê li Wenedîkê didin nasîn.
Ya herî balkêş û pêkenokî jî nasnameya Mehmûd e. Digel ku bi destê xwe nasnameya “ Kurd” li xwe kiribe jî, piraniya Misilman û  Xaçparêzan wî wek Kurd nepejirandine: Kurdên çiyayî û huner...! Her çiqas derheqê jiyana wî û ya malbata wî de rêzikek be jî  agahî negihîştibe roja îro, Hinekan wî Ermen, Asûrî û Kildanî, hinekan jî Ereb hesibandiye. Xeynî çend pisporên jîr û şiyar kesî  negotiye "ev
meriv, di wê dewr û dewrana ku her kes ji nasnameya xwe ya neteweyî direviya de, bi navê netewa xwe serbilind bûye loma ew sernavêb Kurd  bikar aniye.

Dîsa piraniya pisporên dîroka hunerê  destê xwe daneanine ser wîjdanê xwe û negotine; di pêvajoya ku her misilman û xaçparêz û Cihûyên di nav misilmanan de bi Erebî û bi erbbûnê dipesinîn û xwe qurre dikir de” ma ev camêrê ewçend jîr û afirîner dîn bubû ku navê Kurd li xwe kiriye...!

Ji Mehmûdê Kurdê gorbhûşt 13 parçe obje mane. Ew her 13 jî di mûzeyên herî mezin ên cihanê de wek berhemên hunera Erebî an îslamî tên pêşandan (****)

 Di pirtûka  sala 1864an li Parîsê weşandî de û me di mijara Wenedîkê de jî behsa wê bubû,  qala vazoyeke Ûris a bi navê Kofçîk tê kirin û pir dirêj pesnê wê tê dayîn.  Di dawiya danasîna vê vazoyê de weha tê gotin:

“Ev kofçîk bi neqşên arabesk, bi qertelê bi du serî yê Ûris û bi tîpên  Slav ên kilkirî yên li ser plaqayeke zêr xemilandî ye. Meriv zû bi zû rastî xemleke evqas dewlemend û zor çeleng nayê. Rûyê wan ê xêzkirî zewqa hunera  Bîzansiyan, hunera zêrnîşanciyanîya Kurdistanê, "kulîlkên bejî yên yên hiş ji serê meriv dibin  yên li ser histûnên kevirê seqî (mermer) yên Romayê" dike bîra meriv (**)

Çavkanî:

* Facebook Aso Zagrosî

**   La Curiosité, collections françaises et étrangères, cabinets d'amateurs, biographies, par M. L. Clément de Ris...

Meraq, koleksîyonên Frensî û yên biyaniyaniyan...

Nivîskar:  Clément de Ris, Louis (1820-1882). Auteur du texte

Weşanger:  Vve J. Renouard (Paris)

Sala weşanê:  1864

Ziman :  frensî

***  Kataloga Koleksîyoneke giranbiha ya Objeyên Hunerî û Meraqê ya Kabîneya MPEê. Sala pêşangehê: 1860 BNF Bîbliothèque Nationnale Française

Pirtûkxaneya Neteweyî ya Frensî

**** Les Beaux Arts et les Arts Décoratîfs Paris/ 1879 BNF-B Bîbliothèque Nationnale Française

Pirtûkxaneya Neteweyî ya Frensî

Mirina Ecêb a Tolstoy û şîretên wî yên Zêrîn

Di dîroka wêjeya cihanê de mirineke herî ecêb jî ya Lev Nikolayeviç Tolstoy e.

Tolstoy, nivîskarê Ûris ê sala 1828an ji dayîk bubû û nav û dengê wî hêj li  jiyanê bû li dinyayê belav bubû, 10ê Sermaweza sala 1910an, saet 5ê sibehê bêyî ji kesî re bibêje ji mala xwe derdikeve. Di rûpela dawîn a  rojnivîska xwe de dibêje; “Derûdor ewçend tarî bû ku meriv desetê li ber çavê xwe jî nedidît”. Paşêw weha berdewam dike;  “ji rê derketim û bi aliyê çepê xwe de tewişîm û ketim navdirik û  deviyan. Vî alî  wî alî strî di min re çûn, li dar û beran qelibîm, şewqeyê min ji serê min ket û min cardin ew nedît, welhasil bi zorî dîsa ketim rê û vegeriyam malê. Şewqeyekê din da serê xwe, bi xêra fanosekê ketim axurê, erebeya hespan da sazkirin... Diricifîm ji ber ku ditirsiyam ku hinek li pey min werin...”

Wî derheqê reva ji mal û bûyerên beriya mirinê hatine serî de tenê ji jina xwe re nameyek hîşt; ew jina ku çi bi xwe  jê tiştek fêm kiribû, çi wê jê tiştek...

Name weha destpê diribû:

“Sofya Andreyevna, ez dizanim tu yê li ber min bikevî, ji ber ku ku min tu terikandiye û çûme. Min nedixwest weha be lê, bawer bike ji destê min nehat ez bi awayeke din tevgerim.  Her ku umrê min mezin dibe wê kes qehrê min nexwe, ji destê min tebat neke. Jixwe ji niha de wer jî bubû. Bila ev li alîkî be, ez êdî  nikarim di nav wê îhtîşam û jiyana wurşedar de bijîm, lewre niha merivên wek min temenmezin çi dikin ez jî wek wan dikim: Ew lêdixin diçin, terka dinyayê dikin, bona ku demên xwe yên dawîn di aramiyê de, di bêdengiyê de derbas bikin”

 

Bi xwendina vê nameyê Sofya Andreyevna dîn û har bû. Ji cihê xwe qiloz bû, bazda derva û xwe avêt gola di baxçe de. Di wê demê de Tolstoyê kal di trêna ku wî bibira Qfqezyayê de, rûniştîbû. Çima Qefqazya? Ew di ciwantiya xwe de di nav Qazaxên wir de gelek mabû .Ya rast wî bi xwe jî bi awayek qethî nizanibû  bi ku de biçe. Mejiyê wî tevlihev bû; hêvîşikestî, nexweş, şewata canê wî zêde bû. Serê wî diêşiya, tî bubû, ji zû de nexweşiya dil jî pê re bû.

 Dêr wî aforoz kiribû lê,  dîsa jî bi şev li keşîşxaneyê raza. Xwîşka wî li keşîşxaneya Şamardîno ya ne dûrî wir rahîbe bû. Li wir rastî hevalê xwe yê bijîşk Dusan Makovicki hat. Tolstoy hêj biryar nedabû di vê rêwîtiya xwe ya dawîn de bi ku de biçe. Car hebû dil dikir biçe herêma Qazaxan a Qefqazyayê, carnan dilê wî cihekî dûrtirê wek  Bulxarîstanê dixwest...

Di rêya hesinî ya Ryasan-Uralê de, di cihê sinifa 3.de rêwîtî dikir. Dibe ku ji ber wê serma lê xistibe û nexweş ketibe. Ev nexweşî di demeke kin de lê  vegerand  zatûreyê. Merivên derûdora wî dibînin ku nexweşiya wî xedar e, li stasyona Astapovoyê, di holika serkarê riya hesinî de wî radizînin û dest bi dermankirinê dikin.

Ji Reva Tolstoy a ji mala xwe hayê gelek kesan hebû. Yekî nasname ne diyar ev birûske (telqraf) ji malbata wî re bi rê kiribû: "Tolstoy, bi şewata can a 40 derence, di holika serkarê stasyona Astapovoyê de razayî ye”

Bi bihîstina vê agahiyê malbat di cih de bi rê dikeve. Bi lez û bez  xwe digihîne Tulayêlê. Endamên malbatê pê dihesin ku rojê trêneke tenê diçe Astapovoyê,  di wê de jî cih nemaye. Li ser wê agahiyê vagonekê kirê dikin,  wer diçin Astapovoyê. Rayedar vagonê di peroneke nedihat xebitandin de didin sekinandin.  Stasyon û derûdora wê pirî  qelebalix dibe, dişibe qada panayira bajarekî.

Reva Tolstoy di demeke kin de tê bihîstin. Stasyona ku heta wê rojê kesî navê wê nizanibû, vediguhere dibe navendeke girîğng a cihanê.

Rojnamegerên ji Sofya Andrejevnayê hînî rê û rêbazên kirêkirina vagonan bubûn, ref bi ref dihatin. Giregirên dêra Ortodoks yên dil dikirin "Tolstoyê kafir"  dîsa bînin ser Ortodokstiyê sisê bi sisê dihatin diçûn. Lê çi bikî rayedarên dewleta Ûris, jina wî jî di nav de, nehîştin ti kes bikeve odeya wî. Rojnameger di vê mijarê de li benda  alîkariya Sofya Andreyevayê bûn lê, rebenê di hewşa deriyê Odeyê lê vedibû de li pê; bona wê berdin hindur lava dikir. Tolstoy destûra ketina nav oedeyê  dabû keçika xwe ya Tatînayê tenê.

Kurt û kurmancî, Lev Nikolayeviç Tolstoyê nivîskarekî herî bi nav û deng ê vê cihanê, 20 ê Sermaweza sala 1910an, deh roj piştî derketina ji mala xwe, di stasyoneke biçûcik a trênê de xatirê xwe ji mirovahiyê xwest û çû ser heqiya xwe.

Kerem bikin 17 şîretên Tolstoyê kal, ên wî li hemû mirovan kiriye bixwînin:

1-Dîkên wer hene, dibêjin qey ew bang didin lewma roj derdikeve

3- Jiyan,  kes û dema  "ji destçûyî" bi şûn de venagerîne. Yan tu yê çi dixwwezî di wextê de  bijî yan tû yê negirî  nebêjî ez nejiyame.

3- Pereyê hûr bêrika (cêba) meriv diperitîne, merivê xerab dilê meriv... Lewre xwe ji herduyan jî rizgar bike.

4- Heger bo dermankirina bedena mirov emeliyat pêwîst be divê wî bikî xewê,

bo dermankirina ruhê wî divê  wî şiyar bikî

5-  “Her ku diçe mirovayî  ji rê derdikeve”. Mirov vê gotinê erê dikin lê, xerabûna xwe tu car napejirînin. Her kes guherandina mirovayiyê difikire lê, ti kes guherandina xwe nayne hişê xwe

6- Mirovên di hebûna wan de feyde tinebe, di tinebûna wan de wê qe tinebe.

7- Çima ji şeytan hêrs dibî? Lê qencî bike, bila ew ji te hêrs bibe.

8- Baş bizane ku tu bi tiştên jiyayî na,  bi yên te bi mirovên din dane jiyandin  tê bibîranîn. Qe ji bîr neke; te çi dabe jiyandin teqez bi xwe jî heman tişt dijî.

9- Divê meriv bi meqamê niha lê ye na, bi  yê çav berdaye bê pîvandin.

10- Du şervanên herî bi hêz hene; yek  bênfirehî. yê din dem e.

11-Canê yekî biêşe zindî ye, canê wî bi êşa yên din biêşe mirov e.

12- Hêza mezin a mirovekî ne liva wî, sekna wî ya bibiryar e.

13- Mirovê xeynî bextiyariya xwe "ne xwedî xwestekek din be" ne qenc e.

14- Ji aliyê piraniya mirovan ve bê kirin jî xeletî,  xeletî ye.

15- Ti kes ewqas ne mezin e ku kesekekî din biçûk bibîne. Ji bîr neke, roj bê tu yê di dêvla her tiştê biçûk dibînî de berdêleke mezin bidî.

16- Beriya reşkirina yekî, divê tu bizanibî ku pêşî destê te wê qirêj bibe.

17- Ji jiyana mirovên din ders û îbret bistîne. Mirov qasî "hemû xeletiyên cihanê bi xwe bike" najî.