8.03.2009

KOMKUJİYA ERMENİYAN A 1915 Û KURD

Biryara Komkujiya Ermenan a mezin bi şerê cihanê yê yekemînde ve destpêdike. (Di nav salên 1894-1896’an de jî li gelek herêman li hemberî Ermenan hin komkujî pêk tên. Hejmara miriyan bi ya Ermeniyan, li dora 300.000 an e.) Piştî şoreşa Fransî padîşahên Osmanî û Partiya Îttihat Terakkî û jontirkan biryara ji holêrakirina -kurdjî tê de- tevahiya gelên “ne tirk” sitandîbûn. Ji ber ku xetereya mezin gelên xirîstayan ên di nava tixûbê dewleta Osmaniyan de bûn û li rojhilat ew bi Ûris re bi tifaq bûn, cara ewil ermenî ji xwe re kirin hedef. Nijadperestên tirk, di serî de di dilqê umetparêziyê de, paşîn rasterast bi nijadperestiyek hovane dest bi qirkirin gelan kir. Di serê sala 1915’an de bi dora 60.000 ermeniyan bi hinceta leşkeriyê birin wan  wek komên ji 50-60 kesan pêkhatî ji hev veqetandin û kuştin. Bi vî avayî  ermenan bê parastin hiştin. Dûv re bi alîkariya hêzên paramîlîterên ji eşîrên kurd û çerkes û ji yên din pêkhatî, artêşa tirk û endamên Teşkîlat- i Maxsûsa pêkehatî Ermenan bi gelemperî an di cih de kuştin an ber bi deştên bê serî û bê binî ve peyatî nefî kirin û bi mirinê ve rûbirû hiştin. Hejmara miriyan li dora 1,5 mîlyonî ye û her sal ew di 24 ê adarê de ji aliyê cihanê ve tên bîranîn.

Ev encamek Şerê Yekemînê Cihanê ye. Ev di rastiya xwe de xirecireke bo li hev parvekirina dewlemendiyên cihanên bû û di 1’ê Tebaxa 1914’an de rû da, lê binesaziya wê di dawiya sedsala 19’an de hatibû amadekirin. Li alîkî Îngîlîstan, Frensa û Ûris; li aliyê din Alemanya , Awistirya-Macaristan û Împaratoriya Osmaniyan bûn navendên şer. 1,5 mîlyar mirov bi fîtkirina van dewletan bi avayek ji şer zirar dît; 74 mîlyon ciwan wek leşker di nava şer de cih girt. 10 mîlyonî zêdetir mirov mir , bi 20 mîlyonan jî birîndar bû.

Gelo di nav van 10 mîlyon mirî û 20 mîlyon birîndaran de çiqas kurd hene?
Derheqê birîdaran de tu agahî tuneye, lê ji kurdan hejmara miriyan ji 1 mîlyonî zêdetir e! Bi gotineke din” ji 10 miriyan yek kurd e” Lê ev miriyên vê gelê bê xwedî û belengaz, sêwiyê mirovahiyê heta niha nebûn mijarê tu lêkolînek… Heta niha li ser van rebenan tu pirtûkek nehat weşandin… Xeynî dengbêjên sêwî, zarok û neviyên wan ên bê sihûd kesî stranek jî navêt ser wan… Belê çi bû, çi qewimî ku ev gelê xizanê doza avakirina dewleteke neteweyî jî  nedikir, tu hesabê wî yê bidestxistina bazaran jî tune bû, lê dîsa jî bi vî şiklî bi girsehî hatin kuştin?

Hîmên pozberî, dujminahî û hevdû qirkirina gelan bi Şoreşa bûrjûvaziya Fransî ve hat avêtin. Mirovahî, qaşo ji bo berjewendiyên neteweyî, lê di rastiyê de şerê kapîtalîst û emperyalîstan a ji bo bidestxistina bazaran bû, bi neteweperestiyeke tûj hat sorkirin û ket qirika hevdû. Yên plansaziya xwe ji berê de kiribûn gihîştin ber mirazê xwe û cihan parçe parçe kirin û di nav xwe de parve kirin. Lê Kurd bi mirina xwe man û ji hemû destkeftinan bêpar man. Di Dewleta Osmanî de rêveberên Partiya Îttihad Terakkî û Jontirkan jî çav dan emperyalîstan û kirin li ser xaka Îimparatoriya Osmaniyan dewleteke Tirk a neteweyî ava bikin, lê ew hêj di serî de li Balkanan têkçûn û rev a rev xwe avêtin Anatoliyê. Dîtin ku nikarin bi xiristiyanên rojava, tevlî hevkarên xwe yên Alemanan, berê xwe dan rojhilat. Cara pêşî koka Rûm û Ermeniyan ên li ser rêya xwe anîn. Armanca wan avakirina dewletek Tûranî bû. Dîtin ku wê kurd bibin belayê serê wan, şerê bi Ûris re kirin mane û di nav mij û dûmana vê aloziyê de ew ji cih û warên wan kirin û bi vî avayî kirin bi tevahî bikujin, an ji welatê wan derxin û bipişifînin, bikin tirk.

Di 2 Kanûna 1914’an de Hêzên Ûris êrişî havirdora Qersê kirin û pêre şerên li ser eniyan despêkir. Enver Paşayê cîgirê sefefemandariyê, di 22.12.1914’an de li sarîqamişê  xwest êriş bibe ser Ûris lê, leşkerên artêşa 2 yemîn a tirkan bi piranî qerisîn û mirin. Di bihara 1915’an de Ûris bi hevkariya Ermeniyan êriş kirin û Wan û Milazgirê bidest xistin. Bi sed hezaran kurd neçar man welatê xwe bihêlin û ber bi başûr ve bi rê kevin. Rê û dirb çiya û deyşt wek xwelî bi mirovan tije dibe. Bi piranî zaro û zêrç, kal û pîr in, bê xwedî û bê sitar in; ji ber ku yên civan an bi dilê xwe an bi darê zorê ji tirka re çûne leşkeriyê… Di heman rojan de Ermen jî ber bi tunebûyînê ve diçin. Yên li berxwe didin wek Kurdan bi zar û zêç, bi deh hezaran li serê çiyan kom bûne li hêviya dostên xwe yên Ûris in(!) Komek ji 60-70 hezar kesan pêkhatî li serê çiyayê Meretoyê li benda Ezraîl e. Hêviya wan ew e ku Ûris û Ermenî wê bên alîkariya wan û ew ji artêşa Tirk û ji milîsên Kurd bên xelaskirin. Ji wan Ermeniyan yek “Yegyazar Karapetyan” e. Ew di sala 1886’an de li Sasonê hatiye dinê. Di bîranînên xwe de weha dibêje:
“Di 25ê Tîrmehê de deyşta Mûşê ya bi kuştin û nefîkirina me xalî bibû, ji nişkave di bin piyên bi sed hezaran mirov û sewalan de heciya. Ew ji aliyê Exlat, Bûlanix û Xinûsê birêketibûn û wekî lehî ber bi çiyayê Xozmê ve diherikîn. Me bala xwe da, ew gundî ne û ji ber artêşa Ûris direvin. General Abatsiyev, bi artêşek ji 30.000 hezar leşkeran û  ji Ermenên dilxwaz pêkhatî ve ji aliyê Exlat û Xadavînê ve êriş dikir û diket deyşta Mûşê. Lê, Artêşa Ûris ji nişka ve paşve vekişiya. Li ser vê bûyerê, hêviyên Vahan Papazyanê (serokek Ermeniyan ê navdar e) ku digot sibeh an dusibeh gihîştina me ya artêşê pêkan e pûç bû. Wî gavek êdî dereng û bê hêvî avêt. 27 ê Tîrmeha 1915’an de gazî çend hevalên xwe kir û ji bo ku xwe bigihînin artêşa Ûris ew peywirdar kirin. Avedîsê bi zimanê Ûris dizanîbû û Mamoste Martîros ê ji Kopê bi hev re bi rê ketin. Martîroz lehzekî şûn ve vegeriya hat. Avedîs heta êvarê bi Kurdên ku me dorpêçkiribûn re şer dike lê, dibîne ku nikare xwe bigihîne artêşê bi guleya xwe ya dawîn xwe dikuje...”

 Çerxa felekê her dû gelan ber bi çiyayan ve kişandibû. Kurd li çiyayê Xozme, Ermen li tûjika Mereto li ber mirinê bûn. Her dû çiya hevûdu didîtin û hewar û qêrin û feryata herdû gelan diçû hev… Belê em îcar werên ser ew mirovên ji ber Ûris û dilxaz û alîgirên wan ên Ermen direviyan û deşt û çiya dihecandin… Ew kî bûn ?
Ew zarok û kal û pîrên Kurdên Hesenî bûn, Cibirî bûn, Heyderî bûn. Mêr û ciwanên wan di heman demê de, di artêşa Tirk de, ji bo berjewendiyên Tirkan û Almanan şer dikirin û bûbûn sedema têkçûyîn û vekişîna Artêşa Ûris û Erman, lê yên li paş mabûn? Hê di deştêde bûn, negihîştibûn çiya,  ji Eşîra Hesenan 20.000 kes hatin kuştin. Cibirî komek ji 200 zarok û kal û pîran pêkhatî avêtibûn ber Ûris û Ermenan û reviyabûn. Ji Heyderiyan 160 kes winda bûn û heta roja îro kes nizane çi hat serê wan. Ji yên xwe dispêrin çiya ji % 5 tenê li jiyanê dimînin û piştî vekişîna Ûris vedigerin malên xwe. Yên din bi mehan li serê çiyan, tî û birçî û tazî dimînin. Bi tevahî bi nexweşiya halê dikevin, bi piranî can didin, dimirin. yên mayî an ji hêla Artêşa Tirk ve ber bi Anatoliyê ve tên koçberkirin an bi nepenî xwe davêjin gund û bajarên wek Amed, Riha, Semsûr Edeneyê. Malmezinên kurdan ji birçîna bêrûmet dibin, dest bi firotina keç û lawên xwe dikin, bi parsê dikevin.

Tirkperestên bêbext hemû hêzên zindî yên Kurdan an di şer de, an jî bi avêtina ber Artêşa Ûrisê dagirker  ji holê rakir û rê li ber desthilatdariya xwe ya pêşerojî vekirin. Ev felaket li herêma Serhedê birînên kûr vekir. Kurdên Serhedê ji %70-80 an hatin kuştin, an hatin nefîkirin lê, dîsa jî wan li berxwe da. Sala 1925’an  bi şêx Seîd li seranserê welêt; di sala 1937ê de li Agirî; di sala 1938’an de li Dêrsim serî rakirin. Bi ya min heger ne ji windahiyên di maciriyê de bûna ev serhildan zû bi zû nedişkiyan.

Li ser hejmara miriyan herçiqas heta niha di arşîvan de xebatên zanisti yên dorfireh çênebûne jî, felaket pirî mezin e digel hemû hewldanên veşartinê û ji hiş paxişkirinê her tişt rût û tazî li holê ye... Wezîrê şer ê wê demê Talat Paşa, di deftera xwe ya reş de behsa 800.000 kurdên ku di navbera salên 1915-1916an de hatine miştexîkirin dike û dibêje “yên li jiyanê man e ji Îzmîtê heta Helebê li ser xetekî hatin bicihkirin.”
Li gorî îstatîskên ku wî kirine (!) hejmara yên saxî filitîne bi dora 250-300 hezar kes in. Nîkolay Hovhannîsyan di pirtûka xwe ya bi navê “Komkujiya Ermeniyan Qira Ermeniyan” de weha dinivîse; “Jontirkên ku komkujiya Ermenî û Aşûriyan bi destê Kurdan pêk anîn, piştî gihiştina armanca xwe, îcar dest bi qirkirina Kurdan kirin. Bi dora 800.000 kurd jî, di pêvajoya van komkujiyan de hatin kuştin” (Bnr; Nikolay Hovannisyan, Ermeni Soykırımı Ermenikırım, Pencere Yayınları, rûpel;105) Mamoste Marûf

DIJMINAHIYA EŞÎRÊN KURD Û ERMENAN

Yekîneyên Hemîdî Ber bi dawiya sedsala 19’an...
 Evdilhemîd baş tê derxistibû ku Dewleta Osmaniyan êdî nikare bi dugelên Ewropî re serî bigerîne. Hesabê Evdilhemîd ev bû: Li rojhilat ji sed mîlyonî zêdetir misilman hebûn û ger bikaribûya polîtîkayek li ser vê rastiyê saz bikira wê gavê ji bo desthilatdariyê , dê neteweperestên Tûranî yên mûxalîf jî piştgirî bistenda. Bi ser de jî wî nakokî yên ku di navbera Alman û Ewropî û Ûris de hebûn baş fam kiribû û bi bertîl be jî, Almanan ber bi xwe ve kişandî bû .

Her çiqas armanca bi rêxistina yekîneyên Hemîdî ne tenê qira ermeniyan be jî, ji ber şert û mercên civakî yên rojhilata împaratoriyê, wê her du gel, ji bo hesabên navxweyî, dê biketina qirika hev û du… Hê beriya damezirandina van yekîneyên paramîlîter, hêzên emperyalîstên Ewropî ji nîyeta Sultan hayîdarbûn. Li gorî Yves Ternons, Evdilhemîd ji Professorê macarî Vambery re (bi eslê xwe cihû bû û di serayê de zarokên sultan perwerde dikir) wiha dibêje: “Yeqînî ya te bi xwedê be ez ê demekî nêzik de Ermenan bînim rê. Dengê wan çawa tê birîn ez baş dizanim”

Evdilhemîd, sala 1863, Vambery dişîne Asyaya navîn û li ser rewşa gelên misilman pê raporan dide amadekirin. (bnr; Arminus Vambery, Bir sahte Dervişin Orta Asya Gezileri, ses yay.1993) Navenda Alayên Hemîdi Ezirgan bû. Berpirsyar û sazûmankarê wan jî Muşîr Zekî paşayê Çerkes bû. Evdirehman Bedirxan di hejmara 28’a Kurdistanê de derheqê sazkirina van alayan de wiha dinivîse: “Ev alayên Siwarên Hemîdî, wek hemî icraatênXûnkar (Evdilhemid), bi niyeteke fasid hatine danîn. Esil meqsed ji tesîsa van siwaran ev e ku, weqxta ku Ermenî ji zumla hukumetê gelek bêzar bin, edalet xwestin, Zekî Paşa tirsa ku Kurd jî ji zulma hukumetê xwe bidin milê Ermeniyan û her du Milet bi tifaq dest hilînin. … Xunkar jî her divê nîfaqê bike mabeyna Milet û efradên binê destê xwe de. Loma fikra Zeki Paşa munasîb dît û da Kurda celbê xwe û ji Ermeniya dûr bike, zû tesîsa van siwara ferman kir” 

Serokeşîrên Yekîneyên Hemî wek sercerdevanên îro dest datanîn ser zevî û mêrgan. Şêniyen din ên xizan û reben, yan dibûn şivan û gavanên wan, yan jî dibûn pale û xulam û nano ji wan re nanoziko dixebitîn. Yên ku xweziliya xwe bi jiyaneke azad û bi rûmet dianîn dest bi dizîyê û talanê dikirin, bi gelemperî jî ew çav berdidan malên cîranên xwe yên Ermen. Carinan jî diziya kurdên ne hemîdi û elewî dikirin. Ji ber vê rewşa xiraba aborî û ewlehiyê gelek mirov ji gundan direviyan. Di sedsala 19’emîn de li Stenbolê tenê bi deh hezaran hemalê Kurd hebûn. Ger bê lêkolîn wê bê dîtin ku, koça kurdan ya girseyî ya ber bi metropolan ve, di vê sedsalê de destpê dike. Di sedsala 19’emîn de li Stenbolê tenê bi deh hezaran hemalên Kurd hebûn. Ev kurdên xizan û nezan bi hêzên ewlehiyê yên Osmaniyan û bi Çerkesan re bûn yek û êriş birin ser Ermeniyên ku li Kûmkapiya Stenbolê ji bo mafên xwe yên neteweyî xwepêşandane lidarxistibûn. Di van bûyeran de bi sedan ermenî hatin kuştin. Dûv re Kurdên êrişkarên qehreman(!) bi barkêşiya (hemaltî) xanên Stenbolê tên xelatkirin (li pey xwepêşandana Kûmkapiyê, gelek hemalên ermenî tên seqetkirin û ev pîşe dikeve destê kurdan (bnr; Ermenî Tabusu, Yves ternon, Belge yayınları, rûp; 116). Serekê van hemalan Zaro Axayê bi nav û deg e. Evdirehman Bedirxan di hejmara 28’an a Kurdistanê de der heqê Hemîdiya de van gotinan dike: “çend salek e ev alay tesîs bîn,vî zemanî de mezerreta (xirabî) ewan li welat û Milet kirî, ne qabilê tarîf e. Ne Kurd û Ermenî tenê, lakîn îro Kurdistan bûye sê mil: Ermenî, Siwarên Hemîdî û Kurdên ne Hemîdî. Îro Kurdistanê de ev sê mil bûne neyarên hevdû; hevdû talan dikin, dikujin; welat bûye mezbahayek însana.Hetta gelek Kurd û Ermeniyên waqifê hal bûyin, îttifaq dikin, zulm û istibdadê hukumetê re çarekê digerin. Kurdistanê de tu qunc nema ku sed feryadên elîm jê mesmu nebit, tu der nemane ku ji xwîna masûma sor nebit. Kes ji ruhê xwe , malê xwe ne emîn e…”   Mamoste Marûf

DUJMİNAHİYA EŞÎRÊN KURD Û ERMENİYAN


Ber bi dawiya jiyana hevbeş a eşîrên Kurd û Ermeniyan! 
Wek me berêjî anî bû ziman, eşîrên kurd ji nîveka sedsala 19’an heta piştî şerê cihanê yê yekemîn ji hêla tirkan ve di heman şerên bi xirîstiyanan re carnan wek milîs, carnan jî wek leşkerên arteşê hatibûn bikaranîn. Bi sed hezaran kurd di van şeran de çûbûn ser heqiya xwe. Bi hezaran ocax kor bûn. Di ser de jî kurdan, êş û elemên macirên misilman ên ji Kafkasyayê hatibûn bi çavên serê xwe didîtin. Her çiqas Sultan Evdilhemîd van koçberan li dijî Kurdan bi zanistî bi cih dikir, dîsa jî dilê Kurdan bi wan dişewitî… Sultanê genî, gelek caran bi riyên fermî ji ûris daxwaziya şandina macirên misilman dikir. Bi gelemperî Ûris van xewstekan erê dikir lê, bi şertekî; digot; “hûnê wana nêzikî tixûbê min bi cih nekin!” Kurd jî hin caran bi dek û dolabên sultan dihesiyan. Wek mînak; wê demê Ûris 1155 malbatên macirên çerkesên herêma Kubanê bi daxwaziya sultan şandibû Anatoliyê. Komîsyona maciriyê ya Evdilhemîd dixwest wan li nêzî herêmên eşîren kurdan bicih û war bike lê, serokeşîran vê biryarê red kir. Di heman demê de li Amedê 450, li xarpûtê 809, li sêwazê 891, li Erziromê 15088 malbatên Çerkes, tirkman û tatar tên bicihkirin. Lê Kurd, cara ewil li Êleşgirê bi van maciran re dikevin şer û pê de pê de wan ji welatê xwe dûrdixin. Osmaniyan, tim û tim di guhê Kurdan de van gotinan dixwendîn: "Ermen axa xwe ji we bistînin! Wê kurdistan bibe Ermenîstan!" 

Di van gotinan de helbet rastî jî hebû. Xeynî çend ronakbîrên Ermen û Partiya Hinçaksiyûn a ku tekoşîna Ermenîstaneke Sosyalîst dikir, ermen bi gelemperî li peyî Ermenîstaneke Mezin bûn… Ji xwe piştî evqas şer û pevçûnan, piştî evqas xwîna rijiyayî, şertên bi hevre jiyîna Misilman û Ermenan nema bû. Wek îro berjewendîyên emperyalîstan jî di lihevhatina gelan de, di biratiya gelan de tune bû. Belê, neyartiyek mezin ketibû nav gelên misilman û xirîstiyan. Ermen bo mafên xwe xwîna xwe dirijandin, lê Eşîr?

Rastiyek zelal heye ku Bedirxanî, eşîrên Kurdên Elewî û Êzidî û ronakbîrên Kurda ne tê de, tevahiya eşîrên Kurdistanê ji bo berjewendiyên Osmaniyan tevdigeriyan. Wan bi navê kurdayetiyê, ji bo Kurdistanê tu ermeniyek ne kuştin e. Ew wek cerdewanên vê demê, milîs û Başibozuxên Sultan bûn… Digel ku Ermenî doza welatê kurda dikirin, dîsajî ronakbîrên kurdan tu car rê liber kuştina wan venekirine û tim û tim komkujîxwazan şermezar kirine û dilê wan bi Ermeniyan şewitiye. Bikaranîna kurdan a li hemberî Ermeniyan Evdirehman Bedirxan pir û pir xemgîn dike, tevîhevalên xwe heta jê tê li hemberê vê polîtîkaya gemarî têdikoşe. Ew li ser navê kurdan, wek nûnerê Kurdên ji netewbûnê aydar û agahdar   van gotinên dîrokî dike û netewa Kurd ji hevkariya komkujiyê xelas dike.Va ye mînakek dîrokî ji gotinên Evdirehman Bedirxan: “Ev çend saleke çiku Ermenî gelek zulmê ji destê memûrên dewletê dibînin, dixebitin hemî tiştan dikin, da xwe ji zilma memûra derxin. Heqê wan heye. Memûrên ji Îstenbûlê tên wan dera, gelek xerabiyê Ermeniya re dikin. Divê Kurd jî Ermeniya nekujin. Xwedê ji vî halî ne razî ye. Ermenî mazlûm e. Vêca divê mirovpêşîrî(bi şûr) neçe ser mezlûma. (H)ûn jî wek wan mezlûm in!” ( Kurdistan, hejmar 7)  

Lê, sultan bikaranîna eşîran bo berjewendiyên xwe yên kirêt ji xwe re kiri bû edet. Eşîr, xwe wek parêzvanên umeta Mihemed didîtin û bo qedandina mirazê dilê nijadperestên tirk ên wê demê ( xwe wek umetparêz nişan didan) hêjayê topên ûris bûn . Haya wan ji bayê Şoreşê û jî neteperweriyê tune bû. Te ji wana pirsa “tu kiyî” bikira bersîva wan bi gelemperî; Hesenî, Jirkî, Zirikî,Cibirî, belekî , xuytî bû … Kurdayetî gava ji welatê xwe dûr diketin diçûn hec, an dîl diketin diçûn nav Ûris diket bîra wan. Evdirehman Bedirxan ji van kurdên nezan dibeheje û weha bang dike:

“Ermenî ji zumla dewletê aciz bîn; dengê xwe hilanîn, destê xwe hilanîn heqê xwe dixwazin. Lê çiku Kurd cahil in, dest kuştina ermeniyan kirin. Kuştina wan li ser kurda guneh e. Ûn ji wan mezlûmtir in; lê çiku cahil in we hay ji xwe nîne; ûn dengê xwe dernaynin!” (Kurdistan, hejmar:8)

Lê mixabin hesabên Osmaniyan û yên Contirkan hêj wê demê ve aşkere bû: Ew, wek îro, ji nîveka Sedsala 19’an vir de li tunekirin, pişaftin, helandin û qirkirina kurd û Ermeniyan digeriyan. Dîsa hezar heyf e ku, wek kurdên feodalên haya wan ji cihanê tunebûn, serokên Ermêniyan jî, bi taybetî yên neteweperest û alîgirên “Partiya Taşnaksiyûn” rika xwe kutan hevûdu û, ji dawiya sedsala 19’an heta yekemîn çarika sedsala 20’ an ji hevdû bi sed hezaran mirov kuştin. Yên di serî de vê bi vê xetereyê dizanîbûn, ronakbîrên herdû gelan jî bi hezaran heyfe ku di mijara “bi hev re jiyîna her du gelên reben û stûxar” de, ne xwedî hêz û proje bûn. Serok û alîgirên hin partî û saziyên Ermenan bi qasî serokeşîr û gundiyên nezan ên kurdan, berjewendiyên xwe di qirkirina gelên mislimanan de didîtin û gava fesala(firsend) xwe bidîtina gundiyên belengaz dikuştin, bi saxî diavêtin nav agir û xwedê giravî bi vî awayî heyfa xwe ji osmaniyan distendin. Bi taybetî dema Şerê Yekemînê Cihanê de, digel komkujiya Ermenan, bi sedhezaran kurdên xizan û belengaz jî, an bi destê neteweperestên Ermen hatin kuştin, an jî ji tirsa kuştinê, ji bêxwedîtiyê gund û bajarên xwe di cih de hîştin revîyan û li çol û deştan, li serê çiyayên asê, di gelîyên de ji ber nexweşiyên cûrbecûr û ji xelayê mirin. Dewleta Osmaniyan ku ketibû destê neteweperestên tirk, ji ber sedemên cûrbecûr maciriya kurdan-ku ew jî di rastiyê de tehcîr bû- teşwîq kirin, bi dawîbûna komkujî û tehcîra ermeniyan a di salên 1915-1916’an de, îcar dora “îskana Kurdan a mecbûrî” bû. Em ê di mijara Maciriya Kurdan de de bi dorfirehî li ser van bûyeran dê bisekinin.

Di sedsala 19’an de di encamên şerên Ûris û Osmaniyan de pozberiya misilman û xirîstiyanan hey diçû zêde dibû. Îcar şerê 93(1877-1878) derketibû. Di encamê de Osmanî têk çûbûn û nêzikî 600.000 misilman ji ber kafiran (!) reviyabûn û  li Anatoliyê û li Kurdistanê li ber pozê Ermenî yên mayî hatibûn bi cihkirin! Ji mirovên ne misilman re du rê mabûn: an ew bên ser dînê Mihemed, an bên kuştin… Digel hemû kar û xebat û şîret û şiyarkirina ronakbîrên kurdan, eşîr dîsajî li peyî sultanê osmaniyan çûn û bi gotin û provokasyonên wan xapiyan û di komkujiya yekemîn a Ermeniyan a di salên 1894-1896’an de bi giranî cih girtin û wek cerdevanên îro  jî bûn şirîkên tirkan. Di vê komkujiyê de ji hêla tirk û çerkes û eşîrên kurdan ve bi deh hezaran Ermenî hatin kuştin, mal û milkê wan hatin talankirin lê, Ermen tê dernexistin ku ev prova ya komkujiya herî mezin a di salên li pêş e! Ew li pey “hevkariya bi kurdan” neketin û tim û tim pişta xwe bi Ûris û bi gelên din ên xirîstiyan ve girê dan. Ronakbîrê wan ê bin av û deng Raffi di rojnameya “ Mişag”ê de baweriya xwe ya bi hev re tekoşîna Ûris û Ermeniyan, tekoşîna du gelên xirîstiyan ên li dijî diktatoriya Osmaniyan pêwîst dibîne. Antranîk Çelebyan di pirtûka xwe ya bi navê “ Antranîk Ozanyan” de nêrînên xwe bi vî rengî dide der: Di dawiya salên 1830’yan de gava Xaçadûr Abovyan “rewşa Ermenîstanê ya dilşewat” tîne ziman tekoşîna çekdarî ji bo Ermenan tiştek pir dûr bû. Diayên wan tenê jiyana di bin siwana dewleteke xristiyan de bû. Dîsa ew di heman pirtûkê de, derheqê saziyên ji bo azadiya Ermenîstanê dixebitîn weha dibêje: “Armenagî dixwestin bi awayek nepenî amedekariya şoreşê bikin. Ew li dijî mîting û serpêhatiyan bûn. Bi dizîka xwe bi çek dikirin. Lê Xinçaxsî û Taşnaxsiyan ( her dû partiyên herî bi hêz ên tekoşer) sosyalîs bûn û bi xwepêşandanan dikirin bala Ewropiyan bikişînin ku ew mudaxeleyê Osmaniyan bikin.”  

Piştî evqas mirin û kuştin û xireciran, piştî “maciriya bi mîlyonan mirovan” ku her yekî bi xwe re kul û kederkî mezin anî bû, li tu deverê şert û mercên jiyanek bihev re (hevbeş) nema bû… wek li her derê Welatê Osmaniyan, li Kurdistanê jî, mal û milkê Ermeniyan dibû mijara dizî û talanan. Gelek caran axayan bi darê zorê, aşkeretî, keçên bedew jî tê de, dest datanîn ser her tiştên wan. Ew bi piranî ji tirsan gilî nedikirin, yên dikirin jî neheq derdiketin. Ez ê mînakek balkêş ji herêma xwe bidim; Di salên cerdewantiya Hemîdiyê de gundê Kulî (nuha li ser Tekmana Erziromê ye) destê ermenîkî bi navê Koxo de bû ye. Koxo bi gotina hinekan, di nava kevirekî de, ew kevir hê jî bi navê wî tê nasîn , gelek zêr dibîne û pir dewlemend dibe. Rojekî havînê wexta bêderan axayek ( navê wî ez dizanim lê bê destûra neviyên wî naxazim lêkim) sercerdevanê Hemîdî tê gund. Bala xwe didê kurikek li ser bêderê kamê digerîne. Diçe kurik wê de dike û bi xwe radibe ser kamê. Koxo, gava çav bi axa dikeve cih de diçe nav malê û sinyekî qûçkî tije zêr dike û ber bi axa ve tê. Axa ji dûr ve bang lê dike dibêje; "Oro Koxo yê kafir, te di emrê bav û kalê xwe de odaxek(ê ku kamê digerîne) mîna min dîtiye?"
 Koxo neyarê xwe baş nas dike, dibersivîne: "-Axayê min, te jî, kesekî heqdestê odaxê xwe pêşin bidê dîtiye?” Axa, li ser vê bersîva baqil û îkrama giran wiha lê dizvirîne: -Kafiro, welleh minê te bikuşta lê, te zû rê li ber min girt!  Mamoste Marûf

DESTPÊKA PİRSGİRÊKA ERMENÎ Û KURD

Piştî lawazbûna Dewleta Îranî û Împaratoriya Osmaniyan, li rojhilatê Ûris hêdî hêdî xurt dibû û jibo gelên xristiyanên Dewleta Osmanî dibû hêviyek mezin. Şerê Ûris û Îraniyan ku di sala 1826’an de qewimî, bi ya min despêka pirsgrêka Ermen e. Di vî şerî de bi qasî 7.000 leşkerên Ermenî li pişta Ûris radibin û di têkçûna îraniyan de rol dileyîzin. ( Gava Napolyon di sala 1798’an da Misir dagir kiribû gelek ermen jî kiribû nav artêşa xwe. Ev yekîne ji ermeniyên Memlûkî pêkhatibû. Ji ber ku ev Ermeniyên Memlûkî dûrî tixûbên osamaniyan bûn tesîrek neyînî li ser ermeniyên Osmanî nekir. Ev hevkarî despêka hevkariya ermeniyan a bi gelên xirîstiyan re ye û ji vir pê de ev rewş ta roja îro didome) Bi morkirina “Peymana Tirkmeçayê”, derdorên Rewanê û yek ji navendên Olî yên Ermenîyan; Eçîmiyazîn dikeve nav olkê(ax, erd) Ûris. Ji Urumiyê nêzî 35.000 Ermen koçî vê herêmê dike. Ji wê rojê  şûn de digel ku gelek caran Ûris li Ermeniyan bêbexti kiribe jî, tifaqa wan heta roja îro didome û Ermen di heman şerên bi Osmaniyan re, bi Ûris re tevdigerin. Di sala 1828’an de şerê Yewnanî û Osmaniyan dertê. Ûris firsenda xwe tê de dibîne û dajo ser Osmaniyan û ji kelên derûdora Derya Hezarê bigre heta Erziromê dagir dike. Di encama peymannameya Edirneyê de (1829)cara yekem “Çemê Erez” wekî sînor tê destnîşankirin. Ji vê rojê pê ve Ûris doza Qefqazyayeke xirîstiyan, Osmanî jî Serhedeke misilman dajo. Qefqazya dibe erdê Ûris û ew bi mîlyonan misilmanên xizan û belengaz bi darê zorê nefiyê herêma Serhedê dike . Piştî Peymana Edîrneyê, Ûris ji serhedê dikişe û derbasî aliyê (şeq, rex) din ê Çemê Erez dibe. Bi giranî, ji Erziromê û ji Êleşgirê bi dora 100.000 Ermen ji tirsan be, bi teşwîqa Osmaniyan û Ûrisan be,  didin pey leşkerê ûris û li Rewanê, li Qerebaxê û li Sewanê bi cih û war dibin. (H.F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies. Beyrut, Khayats Reprint, 1965, c. I. Asdennadjian , rûpel: 308-310) Tişta herî balkêş ew e ku; ta vê demê, Rewan jî tê de, li ser axa ku lîro lê Ermenîstan hatiye avakirin, bi gelemperî Kurd û gelên din ên misilman dijiyan û ev herêm tu car wek welatê Ermenan nedihat hesibandin. Rojhilata Anatoliyê, bi taybetî Herêma Serhedê serobino bubû… Gelên kafkasî yên misilman û eşîrên kurd gund û bajarên xalî şên dikirin. Ermenên mayî û van şênî yên nû, di heman şerên Ûris û Osmaniyan de rika xwe dikutan hev û du. Bi taybetî gelek eşîrên kurd ên koçer di şûna Ermeniyan hatibûn bicihkirin û Osmaniyan wan ew li hemberî Ûris û Ermeniyan wekî mertal bikardanîn. Li aliyê din, rewşa gelên xristiyan jî ji vê ne cudatir bû. Ew, bi taybetî jî Ermen, li pişta Ûris bûn û azadî û serfiraziya xwe di rêhevaltiya bi Ûris re didîtin. Raffî, di Rojnameya “Mşag”ê de (ev rojname di sala 1872’an de li Tiflîsê dest bi weşanê dike) dibêje; “çareseriya pirsgirêka erermenî, bi hevkariya ûris û ermeniyan a li hemberî tirkan mimkûn e.” Bi kurtasî li vir cihan bibû du bend; Li alîkî. Dewleta Osmanî û alîgirên wê, li aliyê din ; ûris û rêhevalên wê!

Rewş gihîştibû astek wusa xedar ku piştgirên van hêzên mezin; Ermen, Gurcî, Tirk, Kurd û Çerkes, êdî bi fermanên efendiyên xwe, hev û du qir dikirin. Piraniya Qefqazyayê, pîştî têkçûna Şêx Şamîl ji misilmanan hat şuştin (1859). Bi sed hezaran Çeçen,Çerkes , Abhaza, li ser axa xwe ji hêla Xrîstiyanan ve bi awayek pir hovane an hatin kuştin an jî ber bi welatên cur bi cur ve hatin miştexîkirin.. Di vî warî de rewşenbîrê ûris “Tolstoy” jî şahedî dike û wiha dibêje: “yekîneyek ji artêşa Ûris êriş bir ser gundê Tuba ya di ber Ava Subaşî de ye û şêniyên wî Abahzekhî yên milekî ji eşîrên Çerkesan e .Ûris tevahiya gundiyan dîl girtin û kuştin. Di nava kuştiyan de du jinên zikê wan li ber devên wan, ducanî û pênc jî zarok hebûn. Ev yekîne girêdayî artêşa Kont Evdokîmof e û di Geliyê Pshişê re dikişe û kîjan gund li ber dikeve vala dike, Şêniyên wan bi darê zorê an ber bi Tirkiye yê ve an ber bi deyşta Kubanê ve dişîne” Yên xilas bibûn jî her tiştê xwe di cih de dihîştin û bi kırasê canên xwe tenê, xwe davêtin cem brayê xwe yên misilman û diketin ber bextê wan. Ew birayên wan ên rovî, ji bo ewlehiya xwe, ew li ser tixûbê ûris, an ji bo qirkirina ermeniyan di gundê Ermeniyan ên bi nîvî valabûyî, an jî li tenişta gundê “Ermenîyên dilxwazên Ûris” bi cih kirin û ji bo tolhildanê firsenda dawiyê dan wan. Halbûkî wê demê Misilmanan bi tevahî baş dizanibûn ku; Ermen hevalbendên ûris in, ûris û ermen bi hev re neyarên misilmanan in !
(bnr; Foreign Office, Belgehên wezareta karên derve yê îgilîz, 195-562, No. 37, J. I. A. Simmons 16/11/ 1857 “Rapora li ser rewşa siyasî û Aborîya Tixûbên Tirkiya li Asyayê)

Evdirehman Bedirxan di Hejmara 15’an a Kurdistanê de Tirsa ji Ûris wiha dinivîse; “…Lakîn çikû Rûsyayê zeîftiya me dizane. Un dizanin Rûsyayê çi Çerkesa kir, un dizanin çi Efxanistanê kir; de vêca rêz hatiye Kurdistanê.” Bedirxanî jî Rûsyayê û Ûris, ji bo kurd û Kurdistanê talûka herî mezin nîşan didan. Miqdat Mîdhet Bedirxan di hejmara 2 yemîn a “Rojnameya Kurdisran”de weha dinivîsîne; “Xwdê neke, hekî dişminê we Moskof hucûmê wetenê we bike, ûnên çawa şerî wî defî bikin? Moskof xweyî top û tifingên ecêb e,cihên mirov wek teyra dixuyî, gule û berîkên xwe digihîne wan dera; topên wên ecêb hene, dikare pê wan topan çiya hilweşîne”

Kurd xwe wek parêzwanên hemû misilmanên di nava Împaratoriya Osmaniyan de dihesibandin û li wan xwedîtî dikirin. Xwendewanek bi navê “ji eşrafên Diyarbekirê Ş.M di hejmara 13emîna Rojnameya Kurdistanê de vê nêrînê weha lêdike:  “Wê misilman hemî bizanibin ku, weki Kurmanc ne li milê Kurdistanê bîna, heta Moskof hatî Anadol zebt kiribî; wê hingê Misilmaniya Anadolê, halê Tirka wê yekcar xirab bibîya”  Di vê rewşa dijwar û bê ewle de, ermen wek “dilxwaz û alîgirên Ûris” bi awayek dorpêçkirî di nav misilmanan de dijiyan. Bi serde jî “Ermenên li derveyî İmparatoriya Osmaniyan û alîgirên wan” doza Ermenîstanek ewqas mezin dikirin ku ev dewleta bi dilê wan tevahiya Kurdistanê, nîvê Anatoliya Navîn; Edene, Mereş jî tê de, gelek bajarên din ên împaratoriyê dida ber xwe! Evdirehman Bedirxan li ser vê mijarê di hejmara 7’an a Kurdistanê de wiha dinivîse: “Dewletên mezin hemî divên Kurdistanê bidin Ermeniya. Xunkarê me jî (Evdilhemîd re nabêje hûnkar, navê xunkar lêdike)qet fenakire Kurda û hema rehetiya xwe digere” Mamoste Marûf

Di Sedsala 19’an û 20’an de Kurd û Ermen

Beriya şerên bi Ûris re , bi taybetî jî beriya Şoreşa Fransî têkilîyên Kurd û Ermenan ji yên gelên din ên cihanê ne cudatir bû. Her çiqas dewleta Osmaniyan, bi ayetên Quranê û bi gotinên Hz. Mihemmed û bi mecele ya ku “ji van her duyan pêkhatî” ve dihate birêvebirin jî, li Kurdistanê û li herêmên ku kurd û ermen bi hev re dijiyan, bi “şer’a Xwedê” bêhtir bi zagonên xwezayê serdest bû. Ji berê berê de çiyayên Mezopotamyayê di destê kurdan de bû. Wê demê çiya di destê kê de bûna deşt jî ya wê bû; ji ber ku bê zozan sewal xwedî nedibûn. Birrên pez û keriyên hespan ji bo bazirgniyê malên herî stratejîk bûn û bê destûra eşîrên kurdan, ji mezopotamyayê heta nîvê Kafkasyayê û derdorên behra Hezarê kesî newêrîbû sewalan biçêrîne. Riyên bazirganiyên ku di vir re derbas dibûn jî bi tevahî di destê Kurdan de bûn. Kurd bi hezaran salan debara xwe bi stratejiya welatê xwe kirin . Bac, ne be xerac, ew jî nebe dizî û talan dîsa nebe şer û kuştin… Tişta bala mirov dikişîne Kurd, van çalakiyan, di dirêjiya bi hezaran salan de, tenê di welatên xwe de pêk anîne! Tu dibêjî qey bi hezaran salan e, di kûrahiya dilên xwe de dagirkirina welatên xwe bi vî şiklî protesto kirine!…Di cih de ye ku mirov bibêje ; “kurd tu car nehiştine kes bê bedel pêlî axa wan bike” Kurd, gelên deyştên xwe yên bi çandinî û pîşesaziyê debara xwe dikirin, wekî  pez û dewarên xwe dihesibandin û ew wek “filên me”, “qereçiyên me”, “tirkmanên me” binav dikirin û li wana xweditî dikirin, ew ji neyaran diparastin. Gava riya eşîrên Kurdan bi deştên dûrî Kurdistanê diket, wê demê ji bo çêra sewalên xwe bertîl didan hêzên serdest ( Sefîrê Îtalyayê R.G.DE CALVİJO,di sala 1403’an de li Nişabûrê rastî kurdên ji eşîra Elavarî tê. Ev eşir ji 400 çadiran pêkhatiye û xeynî pez û dewaran xwedî 20.000 deve ne û ji bo heqê çêrê salê 3.000 deve û 15.000 pez wekî bac dane Tîmûr. Lê li Kurdistanê, bi hezaran salan bû ku hukmê eşîrên kurdan berdewam bû. ( Bnr; R.G. DE CALVİJO, Anadolu Orta asya ve Timur, Ses yayınları 1993 rûpel:115)

Kurd, gêlên din ji bo berjewendiyên xwe di deşt û qûntarên çiyayên xwe de dihewandin û diparastin. Wek mînak, Ermen gem û zîn û nalên hespên wan, tevahiya amûrên di jiyana rojane de dihatin bikaranîn çêdikirin û difrotin. Genimê wan bi heqdest dihêrandin. Eşîrên Kurdên nîv-koçer, zivistanê bi kulfetê xwe û bi hezaran sewalên xwe diketin gundên Ermenan û heta derê biharê li wir diman. Di vî mijarê de yek ji serokên şoreşger ên Ermenan ên sedsala 19’an, Nivîskar Raffî wiha dibêje: “Kurd, “ewladên xwezayê ne” û bi serê xwe ne (bi gotina kesî nakin). Di bin asûmanê Xwedê de bi sewalên xwe jiyana xwe derbas dikin. Ew şivanên bê xani û bê war in. Hebûna wan konên reş in. Tenê berf, sur û seqema zivistanê dikare wan ji çiyayên Kurdistanê - delalîka ber dilê wan - bi dûr bixe û bîne xwarê. Ji xwe, wê gavê jî ne xema wan e! Çer hebe malên Ermenan mecbûrin van mêvanên bêteklîf bihewîne. Kurd, tevî sewalên xwe, heta dîsa çiya gazî wan bike,wê li ser malên Ermeniyan bimînin” (Raffî,Tevahiya Nivîsên Wî,Weşanên Çirûsk,Rewan,1963,rpl:360)

Ev rewş heta serê sedsala 19’an bi vî hawî dikudîne. Ji vir şûn de dewran, bi şoreşa Fransî û bi soreşa Pîşesazîyê vediguhere. Êdî li tevahiya cihanê bi gotina hêzên mezin ên navneteweyî dibe. Li alîkî netew ji bo mafên xwe yên neteweyî radibin, li alîkî din jî, hêzên emperyalîst  aloziyan ji bo berjevendiyên xwe yên gemarî carinan gur dikin, carinan difetisînin. Êdî ne Ermenî “filên Kurdan” bûn, ne Kurd “zarokên azad ên serê çiyayan û banîyan” bûn. Ew bubûn pezkûviyên Kurdîstanê; li çîya qoçên hevdu dişkênandin, lê li hemberî nêçîrvanan çok datanîn!

 Fitkirina(provokasyona)emperyalîstan li alikî, axayên nezan ên Kurdistanê li alîkî, neteweperestên ermeniyan jî li alkî bûn. Ermenîstan a Azad a gorî dilê wan tevahiya bajarên Serhedê û piraniya bajarên kurdistanê - car caran Amed jî tê de – dihundirand! Di mejûyê neteweperestên ermeniyan û di yên serokeşîrên kurdan de li ser heman axê jiyanek hevbeş êdî ne mimkun bû. Lê, Malbata Bedirxaniyan ( sazûmankarên rojnameya KURDİSTAN ), hin rewşenbîrên kurdên bi neteweperweriyê hesiyabûn û sosyalistên ermeniyan ( Partiya Hinçak) ne xwedi projeyên berbiçav bin jî, bi gotin û nivîsan biratî û hevkariya her du gelan û pêwîstiya jiyaneke hevbeş bi lêv dikirin. Mamoste Marûf

DEWLETA OSMANÎ Û GELÊN NE MISILMAN

Di Dewleta Osmaniyan de, yên ne misilman, ji 14 saliyan bigrin heta 75 saliyan, di jiyana xwe de carekî gere bacekî giran a bi navê “cîzye” bidana dewletê.

Xeynî vê, bacek din jî hebû; baca ku ji Misilmanan bi navê “oşûr” dihate standin li wan jî ferz bû lê,  bi navek cuda; xerac!..

Wê demê leşkerî ji bo hemwelatiyan îmtiyazek gring bû lê ew, ji wê jî bêpar bûn.

Ji qirna 15’an heta nîveka 19’an, gêlên ne misilman ji hêla cil û bergan ve jî hatibûn astengkirin. Wek mînak; dema desthilatdariya Sultan Selîmê III. de (1761-1808) gere sol û kumikên Ermeniyan sor, yên Cihuyan hêşîn, yên Rûman reş bûna.

Hemwelatiyên nemisilman, gava siwarî biketina nava şêniyên misilman divêt  ji hespên xwe peya bubûna, gava peya nebûna ev yek wek îlana şer dihate hesibandin.

Heger merivên nemisilman, rûniştî bûna mecbûr bûn ji ber misilmanan rabin ser piyan.

Disa ew nikarîbûn xaniyên xwe ji yên misilmanan bilindtir çêkirana. (ERYILMAZ, Bilal Osmanli Devleti’nde Millet Sistemi,Agaç Yayinlari, 1992, rup.33. )

Gava Ermeniyek bimira ji bo veşartinê gere ji şaredariyê destûr bihata stendin. Ev destûr bi zimanê dijmunahiyek wisa tûj dihate nivîsandin ku tu mirovek xwedî wîcdan ne dipejirand

Wek mînak; “we ji me re ragihandiye ku kafirê bi navê Hagop mirar bûye. Her çiqas beratê wî yê gemarî ne layîqê axa me ya piroz be jî, bona ku bihna wî ya genî ummeta Mihemed aciz neke em destûr didin ku hûn wî bikin çal(bnr.Antranik Ozanyan, weşanên Pêrî.2003)

Dîsa di sedsala 17’an de li gori zagona sultan, kesên ne misilman, dema ji malên xwe derdiketin kolanan, bona ku bên nasîn gere zengilek bi piyên xwe ve girêbidana.

Misilman gava rastî yên ne misilman dihatin, di şûna “esselamû eleykum”(silavê Xwdê li we be), gere bigota “essamû eleykum” ku wateya vê peyvê; “ezabê xwedê li ser we be” bû. (di zarokatiya min de ev cûre silav ji bo eleviyan jî dihate bikaranîn)

Bi qewlê birêz Baskin Oran, di Dewleta Osmaniyan de gelên misilman “milletê hakîme”bûn. Lê,yên ne misilman bi her awayî “milletê mehkume” bû. Di bin van şert û mercên ev qas giran de, serhildanên gelên xirîstiyan bi her hawî rewa bû.

Di sedsala 19’an de li tevahiya Dewleta Osmaniyan de bazirganî ji % 80 destê kêmnetewên nemisilman de bû. Li wanê ev rêje digihîşt ji % 98’an û hema bigre bi tevahî di destê Ermeniyan de bû  (C.J.Walker, Armenia The Survival of A Nation,New York,1980 Rûpel:138). Ev Rewş li tevahiya Kurdistanê çi kêm çi zêde wek Wanê bû, ji ber ku kurd, bazirganiyê, çandiniyê, hunerên bi destan-yên wekî koşgerî, solbendî, hesinkerî, aşvanî hvd.- Karên derî esaletê didîtin û yên ku bi van pîşeyan emel dikirin wek “reayayên bê rûmet” dihesibandin. Desthilatdariya siyasî û leşkerî (kurd bi giranî jê mehrûm bin jî) di destê misilmanan de bû, lê mixabin kapîtal ketibû bin lepên xrîstiyan û cihûyan. Ev çîna “hemdema burjuva” wek li hemû cihanê, bubû motora afirandêriya neteweperweriyê. Ji ber vê yekê gelên misilman di hêla netewîbûyînê de gelek dereng man .(bnr; La Cıtoyenneté Turque Et La Questıon Kurde Unver Unal, Unıversıté Lumıère Lyon 2 Instıtut D’études Polıtıques) .

Di sedsala 19’an de, neteweperestiya tirk a ku dijberiya kevneşopiya monarşiyê dikir, cara pêşîn di nava çîna bûrjûvaziya piçûk de (di rastiya xwe de jî pir piçûk bû û hevsarê wê di destê dewletê de bû) xwe da der. Gelê tirk bi girsehî di nava xizaniyek bê hempa de, bi çandiniyê debara xwe dikir. Lê, axa ku li ser dijiyan jî di destê arîstokrasiya ku “bi navokê bi dewletê ve girêdayî” de bû. Ji bo sazkirina çîna bûrjûvaziyek serbixwe û dorfireh, pêşengên neteweperestiya tirk çav berdabûn hebûna gelên ne misilman. Bi ya wan, “afirandina bûrjûvaziya neteweyî” bi qirkirina wan û talankirina mal û milkên wan pêkan bû û ev çîna hemdema bi nîjadkî tirk, wê pêşengiya avakirina dewletek neteweyî ya “tirk” bikira.

Xebata tunekirina “yên ne ji wan” bi padîşah Evdilhemîd destpê kir, ta talana 6-7 îlona 1955’an bi hovitiyek kes nedîtî kudand, berdewam kir. Di vê pêvajoyê de, bi taybetî, ji despêka Şerê yekemînê Cihanê heta roja îro, ewilî polîtîkaya komkujî û miştexîkirinê, bi awakî din ; “şuştina Kurdistanê ji kurdan”, lê di heman demê de asimîlasyon bûye para kurdan.

ÇIMA EM KURD, DIVÊ HÊVÎDAR BIN?

Mirovahiya nûjen û hemdem; mirovahiya bi qewlê Kurda; ji camêr û ji canikan pêkhatî, mirovên ku bihna mirovatiyê ji wan tê , ji berê berê de rû nedaye faşîzmê û şovenîzmê... Bi taybetî piştî Şerê duyemîn ê Cihanê, faşîzm jixwe gor bi gorî bû; mirovên xwedî wîcdan û mejî dev ji neteweperestiyê jî berdan û - her çiqas nebûn sosyalîst jî- hatin ser bîr û baweriya demokrasiyê û bûn canfedayên azadiyê... Nifşên ji pişta faşîst û neteweperestên wê demê, ji kirin û lîvbazî û nêrîn û ramanên dê û bav û kalên xwe pirî şerm kirin, riya xwe ji binî ve ji ya wan veqetandin: Ew an veguherîn bûn şoreşgerên nifşa 68’an, an bûn hippiy û xwe dan ber ba û babilîsokan û ji “Parka Hayd” ê û ya “Sultan Ehmed”ê bigirin heta çiyayên Tîbetê li seranserê Cihanê belav belavî bûn û bivî şiklî kirin xwe ji dîsîplîn û rabûn û rûniştandina faşîzmê azad bikin û şîretek li bav û kalên xwe bikin û bêjên: “- waye we girte xwe! Heta em jî wek we dibin faşîst û şovenîst û milîtarîst; emê bibin lûmpen û bohem û nihîlîst!” Rojavayê Cihanê, di rastiya xwe de ji Serdema nû(1453) bigire heta roja îro di nav liv û tevger û şoreşên bajarvanîyan de ye û tim û tim xwe diguherîne- vediguherîne û xeyni “çend sekin ên şer û faşîzmê û krîzên dem bi dem ên kapîtalîzmê” roj bi roj xwe dikişîne pêş. Ronakbîrên Ewropî û ên welatên din ên kapîtalîst ên pêşketî ev 150 sal in bona sosyalîzmê di nava liv û tevgerê de ne lê -êxbala kor- kirin nekirin biser neketin. Lê dîsa jî îro dikin civakek “bêhtir demokrat, bêhtir aşitîxwaz û hawirdorparêz û dînamîk û rêxistî” biafirînin û pêrsgirêk û derd û kulên kapîtalîzmê re bi vî hawî çareseriyan bibînin. Lê heyfa heyfan e ku, Tirkiye jî tê de, gelên Rojhilata navîn ev hezar sal in di bîr û bawerî û nirx û hêcayiyên xwe de guherînên berbiçav çênekirin û xweliya heft gundan bi ser serê xwe de kirin û mirazên bi sedan nifşan di çavên wan de hîştin û li ser erdnîgariya herî dewlemend a Cihanê jiyana herî xizan û belengaz kirin para xwe û me! Emperyalîstên bê wîcdan û bê şeref axa erdnîgariya me parçe parçe kirin û li ser her parçeyek desthilatdariyên qaşo-maşo, lawaz û bê bingeh, derewîn û neheq; lê heta tu dibêjî hov û xwînxwar, heta tu dibêjî bê wîcdan û bê merhemet anîn ser kar û kirin belayê serê gelan... Gelo çima wiha bû? Çima ev malkambaxî wekî “xeleka şeytanê kor” ketiye stuyê me û em dikin nakin xwe jê xelas nakin? Em pêşî lixwe binêrin; ka em çiqas gunehkar in? em Kurd; me çiqas xwe guherandine û veguherandine? Duh em çibûn; îro çi ne? Em Kurd ji alîkî ve gelek bi siûd in... Di civaka me de -ev sih salên dawîn ne tê de- pir guherîn çênebûne...Me, bi hezaran salan li ser heman axê bi pez û dewarên xwe bi eşîrkî, bi gelemperî koçerkî, bi çanda xwe ya qedîm jiyana xwe berdewam kiriye... Jiber vê yekê di dîroka me de tevlihevî hindik in. Bi hatina dînê Mihemed (s.e.w) çînek ji şêx û seyîdan peyda bûye. Civaka Kurd ji wan re di kuncikê odeyên xwe de cihên taybet veqetandine û ew rihspiyan li ser heft doşegan dane rûniştandin; lê dîsa jî ew ji kevneşopiya xwe ya feodal şaş nebûye û di dil û giyanê de li ser mîr û axayên xwe tu kesî nehewandiye. Ev rewş û dîmen alîkî ve wekî malxirabî dixwûyê, lê aliyê din ve mizginiya azadiyê jî bi xwe re aniye... Feodalîta me, jiber bi sedan sedaman -li hemî welatên Rojhilata Navîn ev qewimî-tu car veneguherî bûrjûvaziyek komprodor û rê neda desthilatdariyek herêmî ya hevgirtî ya kevneperest a xwedî hêz... Jiber vê yekê Kurd neketin dafêk û xefikên Baasiyan, Kemalîstan û Xumeyniyan... Îro li ser erdnîgariya Rojhilata Navîn netewek berxwedêr û nûjen û hemdem û bi hêz û bi rûmet; lê bê bûrjûvazî û bê feodalîte wek çiyayên welatê xwe liser xwe ye! Ev gelê Kurd bixwe ye! Kî çi dibêje bila bibêje; ev sih salên dawîn, tevgera azadiyê ya Kurd, civaka Kurd a feodal ji binîve hecand û nifşek nû û nûjen û hemdem afirand. Werên lahzekî çavên xwe bigirin; bala xwe bidin gelên Rojhilata Navîn... Xwe bikin dewsa mirovên “bêalî” û navê gelên cînar û derûdor yeko yoko bînin hişê xwe û îmaj û sembolên têne ber çavên we bifikirin... Wek mînak;Ereb di giyan û mejiyê we de xwedî çi imaj in? Tirk? Faris? Efgan? Cihû? Kurd? Em pirsa xwe bi awayek din çêkin: Gelo gava kesek behsa “demokrasî, aşitî, şoreşgerî, mirovperverî, hawirdorparêzî, jibo nirx û hêcayîyên mirovatiyê fedakarî, qehremantî, di bîr û baweriya xwe de dilsozî, tekoşîna li dijî faşîzm û şovenîzm û nijadperestiyê” bike; navê kîjan gelî tê bîrê? Bersîva vê pirsê bê şik û şubhe; “Gelê Kurd e” Piştî bihara 68’an, li ser rûyê cihanê yekane şoreş “tevgera azadiya kurda” ye ku îro wek lehiyek bêhempa “pergalên kevnare û herifî û xilo- xwarî” yên Rojhilata navîn daye ber xwe hêdî hêdî dirûxîne... Jiber vê yekê; Dewletên yekbûyî yên Amerîkayê bixwe (DYA), Ehmedînejadê kevneparêzê farisan ê neyarê DYA’yê , Malîkiyê dolarparêz ê Ereban û dost û yarê DYA’yê, Cihûyên nijadperest ê kujerê Ereban, Tayîp ê Xwedêgiravî parêzwanê Misilmanan, Germanya û Îngîlistana xaçparêz, Kurdên tirşikxwur, êdî nizanim kê û kî; tev digihîjin hevûdu, şêwra xwe dikin yek, lingên xwe dikin delingek û dikin Tevgera Azadiyê ji holê rakin... Ew baş pê dizanin ku ev tevger li nifşa 68’an neçûye jiber ku pêşeng û serok û neferên wê ne ji çîna “bûrjûwaziya niqirsisit” in ne jî ji feodalîteya doxîsist! Loma ez son dixwum dibêjim: “Xwedê agah û besîr e; jibo wan xetere mezin û nêzîk e” Mamoste Marûf

EZ ÇAWA 4Ê GULANA 1961’AN Jİ DAYÎKA XWE BÛM?

  Salên salixa ji dayîkbûna min didin, salên bi cih kirina serweriya komarê bû.   Ji Enqereya kambax wêdetir demokrasî û azadiyeke nîvçe, li...

Nivîsên zêde hatine xwendin