Jean Kellens
Profesorê Koleja Frensayê
|
B î b l i y o g r a f î
Wergêr :Mamoste Marûf
|
Herçend dîroknas û feylezofên Grek derheqê ola Aryenan de, di serî de
xwedî hin agahihan bin jî, bona ku lêkolînên li ser mijarên
mîtolojîk, olî û feylezofî yên di nav vê pirtûka pîroz de hene bên
kirin, em heta nîveka sedsala XVIIIan li benda rêwiyê Frensî
Anquetil-Duperron man ku ew ji me re ji Parsîsên Pondîşerîyê(1) “tekstên
destnivîskî yên têra lêkolînên li ser Zend Avestayê dike” bidest
bixe.
Grek û fîgûrê Zarahûştra
Gorî baweriyeke kevn a Clémentê Îskenderî dispêre nivîskarekî sedsala 1em a
serdema me (Piştî zayînê, Cornélius Alexandre Polyhistor radigihîne ku
Pîsagor li Babîlê ji Zerdeşt perwerdehî dîtiye. Feylezof di Zerdeşt de
peyama pêşwext a dûalîzma Platon dibînin. Derheqê dualîzma Aryen de cara
ewil Plutarque ev agahî
dide; “min ev agahî ji
Théopompe wergitiye”. Cihanê wek şanonoyeke mijara wê “tekoşîna di navbera Xwedavendê qenc, Ahûra Mazda de û di navbera xwedavendê
xebîs Angra Manyû, bi
navekî din Ahîrman de” pênase kiriye. Di serdema Helenîstîk de bavtiya
majtiyê(Magisme, majîsm, majezîk) dibe para Zerdeştê navê wî(Ewropî navê
Zoroastre li Zerdeşt kirine) bi rastî jî ji sêrbaziyê û ji zanista
ezoterîkî ya stêrnasiya Xaldî(Kildanî) zaye. Ev tev fanteziyên mezin in:
Zerdeşt hevçaxê Pîsagor nîn e û ti tişt ne xerîbê ola kevnare ya "Aryaya
dayîka sêrbaziyê, stêrnasî û sîmyayê" ye.
Piştî nifşekek di ser şerê Mediyan re çû, Grekî firsend dîtin ku bala xwe
bidin Împaratoriya Persan; bi vê yekê re dilê wan bijiya egzotîzma olî.
Xweşiya Herdodot bi Xêzkirina wêneyê gelekî bawermendê oleke bi gişkî
xwezayî dihat. Digot; “Persî xwedî çi perstgeh, çi pût çi gorîgeh in. Ew li serê çiyayan ezman bi gişk dihebînin. Cendekên
miriyan didin ber teyr û
tirûlan,goştê wan didin xwarin, paşê jî hestiyên ji ber wan mane bi
şimayê rû dikin (mûmya) û wer dispêrin axê. Exlaqê wan him sade him jî
rasyonal e; gunehê bi tena serî hatibe kirin guneh nayê hesibandin lê, di
navbera fêlên qenc û neqencên jiyanê de hevsengiyeke (miwazene,
balans) gelek baş heye û ew
sê rêgez ( prensîp) tenê didin ber zarokên xwe: Swarbûna li hespê,
tîravêtin û rastbêjî. Karê kehanetê hunera
eşîra Medan a Majan
(2) e.
Dûalîzma Aryen bûyerên cihanê wek şanoyeke mijara wê “tekoşîna di
navbera Xwedavendê qenc Ahûra Mazda de û di navbera xwedavendê
xebîs Angra Manyû, bi
navekî din Ahîrman de” pênase kiriye. Cara ewil Plutarque(3)
ev agahî dide û dibêje; “min wê ji Théopompe(4)
wergitiye”. Di serdema Helenîstîk de bavtiya sêrbaziyê (majîzm,
efsûnkerî) dibe para
Zerdeştê navê wî bi rastî jî ji sêrbaziyê û ji zanista ezoterîkî ya
stêrnasiya Xaldî zaye. Ev tev fanteziyên mezin in: Zerdeşt hevçaxê
Pîsagor nîn e û ti tişt ne xerîbê ola kevnare ya Aryayê ya dayîka
sêrbaziyê stêrnasî û
sîmyayê ye.
Yê dora pêşî Zaratûştra bi
qeydeyê helanan wek Zoroastrès bi nav kiriye(me ew kiriye Zoroastre)Xantosê Lîdyayî
yê dîrokzanekî hevdemê Herodot e lê, bi temenkî ji Herodot piçek mezintire.
Berhema wê negihîştibe me jî, em bi navgîniya nivîskarên din dizanin ku wî
herî kêm du caran qala Zerdeşt kiriye. Em vê bidin alî, di parçeykî ji hêla
Nicolas de Damas ve
ragihandî de (sedsala I. a çaxa me) dibêje; “bahozek derketiye, xêra ku
Krezûsê kesra dikir di nîvî de hîştiye, lewre li Lîdyayê reşkujî (teror)
serdest bûye”. Xanthos digot,
wan Kehanetên Sbylle (5) û logiayên(6)
Zerdeşt bibîr dianîn. Ji aliyê din ve Diogène Laërce yê di dema
desthilatdariya Alexandre Sévèr de dest bi nivîsandinê kiriye, kevneşopiya
ku li Xanthos barkirî –ku ew Zerdeşt dibe şeş hezar sal beriya şerê Xerxes ê li dijî Grekan û li wir wer dihêle.
Di ser re çend deh sal diçin, (ber bi 380an) di dema
Alcibade ê yekem(7) de Platon
jêderka zanista majîzmê bi Zerdeştê Ahûra Mazda ve girê dide, bi vî hawî
behsa navê sazûmankarê
doktrînê û xwdawendê wê dike. Ji wê rojê pê ve antîkîte êdî xwe “ji
bicihkirina Zerdeşt û felsefeya wî ser bingeha zanyariya resen a aydî
wî” nade paş. Dîsa gorî
baweriyeke kevn a Clémentê Îskenderî dispêre nivîskarekî sedsala 1em a beriya serdema me(sedsala yekem a Beriya Zayînê), Cornélius Alexandre
Polyhistor(8) radigihandiye ku
Pîsagor li Babîlê ji Zerdeşt perwerdehî dîtiye. Feylezof di Zerdeşt de
peyama pêşwext a dûalîzma Platonî(9)
dibînin. Dûalîzma Aryen bûyerên cihanê wek şanoyeke mijara wê “tekoşîna di
navbera Xwedavendê qenc Ahûra Mazda de û di navbera xwedavendê xebîs
Angra Manyû, bi navekî din
Ahîrman de” pênase kiriye. Cara ewil Plutarque(10)
ev agahî dide û dibêje; “min wê ji Théopompe(11)
wergitiye”. Di serdema Helenîstîk de bavtiya sêrbaziyê (majîzm,
efsûnkerî) dibe para Zerdeştê
navê wî bi rastî jî ji sêrbaziyê û ji zanista ezoterîkî ya stêrnasiya Xaldî
zaye. Ev tev fanteziyên mezin in: Zerdeşt hevçaxê Pîsagor nîn e û ti tişt ne
xerîbê ola kevnare ya Aryayê ya dayîka sêrbaziyê
stêrnasî û sîmyayê ye.
Zayîna rojhilatnasiyê
Dûalîzma damezrîner xwedî rengeke olî nîn e, felsefî ye û ev felsefe jî
bi exlaq têrtijî ye. Wî qencî û xerabiyê ji hev veqetandiye û “exlaqeke
tevgerr û libatê ya
binpêkirina wê piştî mirinê
rastî cezadanê bê” afirandiye.
Mîrateyê kevneşopiya Helenîstîk, Kesayetiya efsanewiya Zerdeşt; mîrê
sêrbaziyê, mamosteyê stêrnasiya Xaldiyan (Kildanî), rêberê Pîsagor di domahiya qirna navendî
de û di heyama Ronesansê de hebûna xwe berdewam kir. Lê ew wek îlhamdarê
dûalîzma Manîşeîzma(12) "nalet lê hatî" jî tê nasîn. Bo perspektîfeke nû ya radîkal bizê em
li benda sedsala XVIIan man. Sala 1660’an Kapûsenê Frensî
Raphaëlê Mansî ji mêvantiya xwe ya dûvdirêj a li Îsfehanê nûçeyek ragihand; “oleke agirperest ango Zerdeştî li Îranê hêj dijî”. Çend sal şûn
de du rêwiyên din nêzîkayiya bîrdoziya xwe û xaçparêziyê destnîşan
kirin:Tavernier digot;Zerdeştî derheqê sirên Xaçparêziyê de xwedî
agahiyên tevlihev in. Chardin jî "bawerî anîna bi xwedayekî mezin ê di ser gelek xwedavendên din re û heman
demê di ser her du rêgezên nûnertiya qencî û xerabiyê dikin re” ya Zerdeştiyê derdixist pêş û pesnê wê
diada.Di berbanga qirna Ronakbûnê de kes nikaribû çavê xwe ji van nûçeyên ji
Rojhilat dihatin re bigire. Ji 1670an şûn de bîrewerên serbixwe Îngilîz
Marsham û Spencer bandorgirtina Cihûyan a ji cînarên
xwe fikirîn û ji wir jî bal kişandin ser hin doktrînên hevpar ên pûtparêzî û Xiristiyantiyê.
Bi hatina sala 1700an, metranê anglîkan ê Oxfordê
Thomas Hyde, karê berhevkirina her
tiştên derheqê olên Aryen ên beriya Îslamê de tên zanîn dide ser milê xwe û bi
vê yekê dikeve bin barê kolandina pirsgirêkeke girîng a teolojiya
Xaçparêziyê: Gere Zerdeşt, an wek pêxemberekî qenc ê pê re ronahiya yek
xwedayî hebû bê hesibandin an jî kafirekî yekîtiya Xwedê kiribû du qetên
dijberên hev ên yek qenc, yek xirab... Hyde vê doktrînê xemiland û bi
Latînî navê “dûalîzm”ê lê kir. Çiqas di zanistê de kûr be jî Hyde
nikarebûye bi têra xwe ji
bin vê pirse derkeve.
Bi xêra naskirina çavkaniyên klasîk ên Rojhilatnasiya(oryantalîzm) hêj
teze bi çaplûkan ketibû, Hyde daket nav tekstên Erebî û Farisî. Wî
dizanibû lê em hêj bersîva vê pirsê nizanin “gelo bêyî
xwendina destnivîsarên Avestayê û pehlewî bizanibe, ew çawa
karibû wan bidest bixe?”.
Dîsa jî xebatên wî yên di vê
qadê de wek pêşengtiya xebatên
zanistî tên hesibandin, ji
ber ku wî ji belgehên klasîk ên îro wek bingeh tênzanîn na, ji yên cuda,
ji yên resen sûde wergiritiye. Hydê bi vî şiklî xwe bi çek kirî, di dawiyê de
gihîje vê baweriyê ku “Zerdeşt pêxemberekî beramberê Hezretê Brahîm e û
wî gelê xwe demekê ji rizîna
pirxwedawendiyê parastiye”. Tawanbariya dualîzmê ne bêbingeh be jî ewqas
ne girîng e. Dûalîzma damezrîner xwedî rengeke olî nîn e, felsefî ye û ev
felsefe jî bi exlaq têrtijî ye. Wî qencî û xerabiyê ji hev veqetandiye,
“exlaqeke tevgerr û libatê ya binpêkirina wê piştî
mirinê rastî cezadanê bê”
afirandiye.
Anquetil-Dupron û wergera pêşî ya Avestayê
Di şert û mercên weha de bûyereke girîng qewimî: Ola kevnare ya Aryen ne
tenê liwelatê Persan, ango Îranê, di civaka Parsîs a ji ber dagirkeriya Misilmananan reviyabû, li peravê
rojava yê Hîndîstanê kom bibû de jî jiyana xwe berdewam dikir. Sala 1723 Parsiyek Sûratî(13) destnivîsarek da bazirganekî Ingilîz, wî jî ew ragihand
Pirtûkxaneya bodléienne a
Oxfordê: Ewropa bi vî hawî
têgihîşt ku pirtûka Zerdeşt ne wenda ye. Êdî divêt bi gişkî bigihîje ber
destan, bê fêmkirin ka çiye çi dibêje. Ev yek jî divêt bi dilê alimên olî yên Parsîsan bûya. Ev xebat jî bû
berhema Français
Anquetil-Duperron
(1731-1805)
an Champollion, (14) lêkokolînerê Îranê yê digel bîyografiyeke pir û pir xweş a derheqê Raymond Schwab (1934)de û rûpeleke bi hestiyarî tijî ya bo
Micheletê îro êdî bi têra xwe nayê naskirin.
Wî sala 1754 di 23 saliya xwe de hêviya alîkariya madî ya li bendê bû da
alî û bi çend kesên ji girtigehan derxistî û bo leşkeriyê hildabûn bin
çekan tevlî artêşa Hîndîstanê bû û bi keştiyê bo
Pondichéry (15)
derket rê. Bi qewlê Raymond Schwab, fîlolojiya Aryen dişibe romana Manon Lescaut ya
lehengê wê bi karwana girtiyan a diçe koloniyê destpê dike û wer jî bidawî
dibe. Gava ew vedigere Frensayê, salname 15ê Gulana 1762an nîşan
dide. Anquetil-Duperron sed û heştê destnîvasaran datîne ser tereka (ref) pirtûkxaneya Kesra.
Lêkolînên ser van belgehan deh salên wî yên din jê dibin: wergera wî ya Avestayê, pirtûka navdar a Zerdeşt sala 1771 an tê weşandin.
Bi destê Anquetil-Duperron ji gorê derxistina Avesta, bûyereke
bandorgiran e û nîşana guhertina serdemekê ye. Ji vir û pê ve ola Aryen û kesê wek
sazûmankarê wê pejirandî, ji nav gengeşiyên felsefî derdikeve û dibe
mijareke cidî ya zanyarî û fêlsefî. Lêbelê, kesayetiya Zerdeşt dîsa jî ji xewn û xeyalên rojavayiyan naçe. Ew heta
dawiya edsala XIXan wek objeyeke qada wêjeyî didome. Sala 1756 Voltaire di
ceribandina xwe ya derheqê exlaq de, bo Zerdeşt elaqeyeke mezin dide der;
bi ya wî Zerdeşt piştgirî dide tekoşîna wî ya li dijî
Mesîhîtiya ku ew dil dike “kevneşopiya hevbeş a Mûsewîtî û Îsewîtî
dîmanî(îzafî)bike”.Bi ya Voltaire tekxwedawendperestê ewil Mûsa tenê nîn
e.
Sala 1810an Kleist(16) bi helbesta xwe ya bi sernavê Prière de Zoroastre (Duaya Zerdeşt) bangewaziya “xwe azadkirinê” li
hemwelatiyên xwe dikir.
Shelley(17), di dîskûra xwe ya Promethée yê azad de rastî li hev rasthatina Zerdeşt
û giyanê xwe tîne ber çavan.
Dawiya dawîn Nietzsche li xwe mikur tê, ji ber ku gotina bêexlaqiyê bi
Zerdeşt re, bi exlaqparêzê pêşî yê “gengeşiya di navbera qencî û xerabiyê
de wek motora tiştan dîtiye” ve zeliqandiye. Ev ji gelek mînakan
çend heb tenê ne.
Jêderkên Avestayê
Di nîveka hezar salên beriya vê qirnê(BZ)li Aryayê ango li Îrana îro, li Efxanîstanê, li parçeyeke Asyaya Navîn a Sovyeta
berê- di hewza du robarên Bakûrê Hîndîstanê; Îndûs û Ganjê de gelên axêferên
zimanekî Hînd û Ewropî
dijiyan. Ev jî tê wê maneyê ku lêzimtiya zimanên Hîndîyan û yên Aryenan bi Grekî, bi Latînî bi zimanê Seltan, bi Almanî û bi Slavî re
heye; lêzimtî ewqas qethî ye ku meriv dikare wê bi qanûneke dengzaniyê ya
hevpar pênase bike; Xeynî vê, di navbera wan de hevalbendiyeke ewçend mezin
heye ku di wê dîroka kevnar de, her yek xwedî cudatiyên bêqîmet ên devokeke
Hînd û Îranî dixwiyê.
Belgehên resen ên Hîndû-Îranî, yên di dîrokê de cara ewil bi zimanê xwe hîştine nivîsarên qralî ne: li Îranê kesrayên Aşemenîd
(Axemenî) bi desthilatdariya Darîûsê yekem re destpê kirine, li herêmên
Rojavayê Împaratoriya xwe ya bi Mezopotamyayê ve ye, li Hîndîstanê, li ser erdê ji peravên kendava Bengalê bigre heta herêma Kabûlê nivîsên ser kevir û zinaran kolandî reşandine. Li ser wan dinivîse ku Kesra Asoka serî li ber qanûna exlaqî ango “Dharma” tewandiye, dibe ku tevllî nav ola Bûdîzme” jî bûbe. Ji wir wer dixwiyê ku nivîsarên Aryen yên herî kevnare ev in; heger belgehên Asoka beriya qirna
me, di sala 255an de bên bicih kirin, wê wextê dîroka nivîsara Ahamenîşan a sala 519an hatiye kolandin bi awayeke qethî ya herî kevn e.
Îranî, dibe ku ji ber, wek gelekî pêşî nivîs xebitandî tê hesibanin. Kesrayek Aşûrî di
tableteke wek aydî sala BZ 835 tê qebûlkirin de, qala geştecengeke xwe ya dijî Madaiyan ên Grekî navê “Medî” li wan kirine dike, em jî bi ya wan dikin û dibêjin Med. Bi vî awayî em pê dizanin ku ev eşîra(18) ji başûr-rojavayê Îranê ya tixûbê Qefqazya û Ermenîstanê
bidestxistî, BZ di nîveka sedsala IXan de, beriya ku di nav dîasporayê de ji hev bikeve û
rastî dagirkeriya koçeran bê, li ser axa xwe yê dîrokî jiyaye. Jixwe
dîrok jî nahêle em bêhtir herin dema berê.
Bêguman gelên xwedî zimanê Hînd û Ewropî ne xwecihên ( Otokton) Hîndîstan
û Îranê ne lê, wek beşdarên konferansa sala 2000an li ser vê mijarê di Koleja Frensî lidarxistî de gotin, em jî
dibêjin çi dîroka hatina wan çi jî rêgeha (gûzergeh) wan ne diyar e.
Dîsa jî gelên xwedî zimanê Hînd û Ewropî yên li Hîndîstan û li
Îranê beriya zayînê di sedsla VIan bigire heta sedsala IXan hebûne gelek
baş hatine belgewarkirin. Bi xêra kevneşopiyeke hevbeş a çandî,
Hîndî û Îranî rêzetekstên kevn ên pîroz hesibandî, li Hîndîstanê Wedayan, li Îranê Avestayê bi ragihandina
devkî xweş parastine. Ev pirtûkên ku encax bi sedan salan şûnda ji ber devan hatine nivîsandin
paşmendiya (rabirdû) dûvdirêj a Hînd û Îraniyan a bêemsal pêk tîne: Ev
pêşdîroka (prehistory) belgekirî an dîrokzaniya beriya nivîsê
(protohistory)ye.
Meriv nikare darejnivîsa wan (kompozîsyon) bi awayek qethî di dever û
demekê qethî de bicih bike. Nivîskar û civaka jê zane ji binî ve bi me nenas e. Tiştê ku meriv dikare bike; bi van hemû nediyarî û
hezrên heyî, çêkirina
kronolojiyeke goranî(Rolatif) ye. Em ji aliyekî ve berhemên zimanî yên Hindiyên Rojhilata Nêzîk wek nîşana dema gihîştina hev a wêjeya pîroz a
Hînd û Îraniyan dibînin; ji aliyê din ve em dikin arkaîzma zimanê tekstên
Vedayî û Avestayî gorî belgehên resen ên ewil, nivîsarên Darîûs û yên
Asoka binirxînin. Ev nêzîkayiya ampîrîk, heger argûmaneke di şiklekî din
de jê dernekeve, dike em van pirtûkên pîroz bibin 1000 an 1500 sal beriya zayînê û li wir
bicih bikin.
Du pirtûkên pîroz: Avesta û Veda
Çi yên li Îranê man, çi
jî yên koçî Hîndistanê
kirin, digel hemû kar û
xebatên bawermendên bi dilsozî li ser ola xwe ya kevn mabûn û bo parastin û ragihandina devkî ya wesfên teorîk ên doktrîna xwe
têdikoşiyan, dîsa jî rewşa
Avestaya nivîskî, heta sedsala çûyî "zanatiya zanistî" bala xwe bidê,
ber bi xerabûneke "temîra wê ne pêkan" ve diçû.
Avesta, ya navê xwe ji parsîsa nûjen, stendiye, di eslê xwe de bêteşeyîbûyîna peyveke kevn a tê wateya
"pesn"hatiye hilberîn. Avesta him bi ziman ve him bi olv e ealqeder e, ango bi watekî du
alî ye Zimanê wê yê Avestî ji du zaravayên Îrana berê pêkhatî ye; ya yekem şahediya Sanskrîtiya Wedîkî ya Hindîstanê dike, ya duyem biş Farisiya kevnare, bi nivîsînên Ahuramanî ye. pispor bi dilê xwe navên cuda cuda li vê pirtûka pîroz û ola aydî
Îrana beriya Misilmantiyê ye kirine: ji ber xwedavendê wê yê hikumgiran
“Mazdeîzm”, Ahûra Mazda, an Zerdeştîzm;li damezirîner û teblîxkarê wê jî navên Zarahûştra an Zerdeşt...
Bi zimankî, bi şêwaz û Têgihên olî çiqas bişibe Veda bila
bişibe, Avesta herî kêm bi du taybetmendiyên giştî jê cuda dibe û ev jî bi
pirsgirêkeke zanistî ya pir cuda ve elaqeder e. Beriya her tiştî ew xwedî
rehendeke(Boyût)biçûktir e. Weda pirtûk nîn e, bi her awayî pirtûkxane ye, herçend dahûrandina wê (Analîz) bêhna meriv teng bike jî, Avesta çi kêm çi zêde
pirtûkeke bêrikê ya bi 250 rûpelî ye û ji ber zêdehiya materyalên nemirovî û ji ber timatiya di warê“ li hev qelibandina
pasajên paralel” de, ger hewcedarî bi analîzeke zimanî tunebe, ew dest dide
dahûrandineke teknîkî tenê. Nivîsar bi xwe jî ne ji kêmasiya tekînîkê
îraniyan, wer dixwiyê ku ji ber kevneşopiya Mazdeyiyan a ku "him rastî keyrana berdewamiya xwe hatiye, him jî li çareseriya wê geriyaye" pir nebaş hatiye veguhastin. Ji van yek bi her awayî qethî û
diyarker e. Di sedsala VIIan de dagirkerî û misilmankirina Îranê ya ji aliyê
ereban ve zor da dibistanên teolojiyê û kir ew belav bibin û rastî xwardeçûyîneke olî ya temîrkirin wê
nemimkun a vegotinê bê.
Çi yên li Îranê man, çi jî
yên koçî Hîndistanê
kirin, digel hemû kar û
xebatên bawermendên bi dilsozî
li ser ola xwe ya kevn mabûn
û bo parastin û ragihandina
devkî ya wesfên teorîk ên doktrîna xwe têdikoşiyan,
dîsa jî rewşa Avestaya
nivîskî, heta sedsala çûyî zanatiya zanistî bala xwe bidê, ber bi
xerabûneke temîr ne pêkan ve
diçû. Heger Veda nivîsareke bêkêmasî yê xeletiyên wê awarte bin, Avesta
xera bûye û bo têgihîştina wê xebateke dirêj û bizehmet a temîrarteke
zimannasiyê divê; ev yek, di
rûyê “tunebûna diyarokên delîlên kêfî yên wê bi nan û av dikin
û tim çavdêrî lê dikin” de
xebateke gelek caran bêhêvî ye...
Destnivîsarên cuda
Elfabeya Avestayî ti car di
nivîseke xeynî Avestayê de nehatiya xebitandin. Ihtîmala mezin, ew dayîka
nivîsa Sasanîkî be û pêşî bo qeydkirina nusxeya rêzikeke olî tenê hatiye
îcad kirin, li cihekî pir bi ewle hatiye parastin da ku mirovên olî
bo çareserkirina nîqaşên olî yên girîng herî dawî serî lê bidin.
Ev guherînên bê çavdêriyên ji derve, bi me didin zanîn ku em dîroka
Avestayê ji çêkirina wê bigire heta ji gorê derxistina wê ya ji aliyê
Anquetil-Duperron ve pir kêm
dizanin. Çend tiştên qethî jî nû bi dest ketine. Çapa rexnegir(krîtîk) a
Avestayê ya ji aliyê Karl-Friedrich ve di dawiya sedsala XIXan de li ser
hemû belgehên girîng ên ji civakên Parsîs stendî hatiye kirin. Hemî
destnivîsên girîng û piraniya destnivîsên di grîngiyê de di rêza duyemîn de
hatine vekolîn, dîsa jî mimkun e ku em paşê nîmetên materyalekî nû jî
berhev bikin. Malbat bi malbat
sinifandina destnivîsaran û diyarkirina dê û bavên wan karaktera herî dawîn
a kevneşopiya destnivîsaran derxist holê. Du kevntirîn destnivîsarên
girîng (J2 û K5) bi destê
heman kopyakerî ve hatine nivîsandin û dîroka wê 1323 e. Destnivîsara herî
kevn (K7) jî bi texmîna herî zêde digihîje sala
1268 û di hişê van nivîsaran
de modeleke wendabûyî ya meriv dikare di salên 1020î de bicih bike wêdetir
tişt tune. Herweha xeletiyên gelemperî vê yekê destnîşan dikin ku hemû
destnivîsar bêîstîsna ji orjînaleke wenda ya em jê re dibêjin "destnivîsa
hîmî" hatine dariştin û kêmasiyên wan dispêrin dem û dewrana serobinobûna ji
ber koçberiya Hîndîstanê, ango sedsalên VIIIan û Xan.
Elfabeya Avestayê bi struktûr û bi taybetmendiyên xwe yên teşeyî (şiklî)
Nûvedaneke (îcad) zanistiya
dewra Sasaniyan e. Ev ne çêlikê geşdaneke tesadifî ya sîstema nivîsekê
ye; îcadeke taybet a bo nivîsandina Awestyê tenê ye.
Ji ber vê yekê mayîna li benda destnivîsareke heta niha parastî ya dijberê
yên din derasayî ye, hêviyek pûç û vala ye.
Ew gişk bi heman rengî çêlikên destnivîsara bingehîn in û meriv bi dayîna wan a ber hev bi
dest xistina versiyoneke wê ( Avesta) ya di mîlenyûma yekem de
lewitandî pêve ti tiştekî nû bi dest naxe.
Pirtûka pîroz ne tenê nû
ye, pir û pir jî tenik e.
Di dawiya salên 60î de, deme Karl Hoffman bi analîzeke hişk a paleografiyê
xwe gihand çavkaniyên veguhêziyên destnivîsan û bi vî awayî pêşveçûneke
girîng pêkhat. Elfabeya Avestayê bi struktûr û bi taybetmendiyên xwe yên
teşeyî (şiklî) Nûvedaneke (îcad) zanistiya dewra Sasaniyan e. Ev ne çêlikê geşdaneke tesadifî ya sîstema
nivîsekê ye; îcadeke taybet a bo nivîsandina Awestyê tenê ye. Îcatker ji du
modêlan best (îlham) girtiye. Ji hêla formê ve wî piraniya stokên nîşanên
xwe yên “bi nivîsa Pehlewî” xerc kiriye; ev nivîs cûreyeke taybet a zaravaya
Farisiya navîn e û ji elfabeya
Aramî hatiye piraştin. Lê, digel ku ev dengdêran şanî nedikir û gelek
dengdaran jî bi heman remzan nîşan dida,
lewre jî tevlihevî çêdibû,
Karl Hoffmanê elfabeya Grek a ji berê de dinasî û jê du nîşanan deyn
kiribûn, îcar prensîpa tipolojiya “nîşanek yeksan e(=) dengekî” wergirt. Ev
prensîba xebatê, nîşanên hêja
peyda kirin. Nîşaneke kronolojîk a herî pêşî: Taybetmendiyên xuya û qethî
yên nivîsa Pehlewî ya ku bi Nîşana herî pêşî: Taybetmendiyên xuya û qethî
yên nivîsa Pehlewî yên ku di elfabeya Avestayî ji serî de diafirîne, di
destpêka sedsala VIIan de bi dest dikeve. Meriv dikare bibêje elfabeya
Avestayî cardin tê afirandin. Dahênerê anonîm û modela pergala elfabeya
Greko-Latînî rastbe jî, nivîseke bo qeydkirina Farisiya Navîn hat bikarann
destnîşan dike ku ew bi bayê
Rojava xebitiye, bi gotineke din
li Persê; parêzgeha otokton a
desthilatdariya siyasî ya Sasanîyan.Efabeya Avestayî ti car di nivîseke xeynî Avestayê de nehatiya xebitandin. Ihtîmala mezin,
ew dayîka nivîsa Sasanîkî be û pêşî bo qeydkirina nusxeya rêzikeke olî tenê
hatiye îcad kirin, li cihekî pir bi ewle hatiye parastin, da ku mirovên olî
bo çareserkirina nîqaşên olî yên girîng herî dawî serî lê bidin.Muşkulpesendiya bi rastî jî biisrar a guhertinên fonetîkî yên hesas, bi me
dide xuyan ku ew bo rast nivîsandina nûansên axaftina derheqê nimêj û taetê
de hatiye sêwirandin. Elfabeya Avestayê, bo formeke nivîskî bidin berhemeke
devkî hatiye îcadkirin. Ev jî dide xuyakirin ku berê ti hewldaneke nivîsandina Avestayê çênebûye.
Em viya jî lê zêde bikin; hemû tekstên tên zanîn nehatine nivîsandin, yên
hatine nivîsandin jî dibe ku beriya dagirkeriya Ereban be.
Xwendin û şîroveyên yekem
Destnivîsarên Anquetil-Duperron ên di 1762an de di pirtûkxaneya kesra
de bicihkirî, herçend ev nav lê hatibe
kirin jî, ne parçeyên Avestayê ne. Çend parçeyên vir de wê de ne tê de,
rêzikên olî yên Sasaniyan di destpêka mîlenyûma duyem de wenda bubûn.
Tekstên Anquetil jêgiranek (îktîbasek) e bo çêkirina du antolojiyên olî yên ji hev cuda ye. Ew ji du antolojî
wan tekstan hatine hilbijartin. Ya yekem strîna îlahiyekê ya bi versiyona xwe ya herî dirêj, sê pirtûkan di nav xwe de dihewîne; Yasna,
Vîspard û Vîdevdad. Ya duyem îlahiyên qurbanê yên bo xwedavendên xeynî Ahûra
Mazda (Yaşt) û çend rê û rêzikên merasîmên olî yên taybet (xorda Avesta) dihundirîne. Dibe ku ev antolojiyên feydexwaz, beriya li nav hev ketina rêgezên olî yên Sasaniyan hatibin çêkirin.
Deşîfrekirina cara ewil a van nivîsaran, wer dixwiyê ku “nîqaşên berê yên
derheqê sîstema ola Mazdeîzmê
de” mafdar derxistiye. Ev sîstem li gorî pirtûkên damezrîner guheriye
û xwe bi her awayî li xêzikên
wê yên nezelal pêçaye. Yaşt
şahediya pirxwedêperestiyeke hîyerarşîk dikin. Dilê Yasna bi tekperestiyeke
nezelal a xwedêyê wê yê yekta "bi razberkirineke xwedayî ve dorpêçkirî" re
ye. Nîşankirinên dualîst di nav tevahiya nivîsaran de belav bûne lê, di
Vidêvdâdan de bêtir diyar in. Bi kurtasî, dema li ser nivîsarên resen dixebitî, “paşgoh kirina Anquetil-Duperron a şîroveyên Hyde” bi meriv aloziyeke
balkêş dixwiyê.
Xebatên Martin Haug
“pêşî du giyanên ji du cotecêwiyan pêkhatî hebûn, her yek ji çalakiyên
xwesrî çêbubûn û xwedî şêwazên ji hev cuda” bûn: Ev her du giyan bi gotin,
bi raman û bi bi kirin qenc û hîmî bûn”. bi vî awayî Haug şîroveya Hyde ji
serî de nirxand û tekxwedatiyê wek teolojiya Zerdeşt, dualîzmê jî wek
felsefeya wî pêşkêş kir.
Zimannasê dora pêşî rêzimana kemperî (Muqayeseyî) ya Hînd û
Ewropayî, bi taybetî jî zimanê Hînd û Îraniyan-qasî ku em bikaribin
Avestayê tevî pergala wê ya olî fêm bikin-analîz kiriye Martin Haugê
elmanî ye. li dora sala 1870an, wî angaşt kir ku kuliyata metrîk, ji
29an heta 34an, ji 43an heta 51an û 53yan a
beşên Yasna ya Gata, ango beşên îlahiyan dihundirîne û
taybetmendiyeke sêmend teşkîl dike: zimanê wan ji yê kuliyata mayî
arkaîktir e, Zaratuştrayê (Zerdeşt) tê de cih girtiye lehengekî efsanewî
nîn e, di realîteya rojane de çawa be, (aktûel) bêyî ku
tiştekî din lê bê zêdekirin tevdigere. Welhasil ew, carek be jî xeynî
Ahûra Mazda qala navê Xwedawendekî din nake.
Ev sê çavdêrî ne ku Haug li ser hîmê wan kronolojiyeke
derbirînên olî yên cuda cuda yên Mazdeîzmê ava dike. Bi ya wî "Avesta
bi Gathayan re dest pê kiribe, Mazdaîzm bi tekxwedayî dest pê
dike. Ev berhema kesayetiyeke dîrokî ye û Zerdeşt û şagirtên wî rê
dan ku ew bi dualîzmê û bi pirxwedêtiyeke hîyerarşîk xira bibe".
Haug dîsa jî nikare ji bin diyaroka ku dibêje “Di navbera yekperestiya
orîjînan (Jêderk, reh, çavkanî) û dûalîzmê de têkiliyên hevdemî
hene” derkeve, ji ber ku Gatha bi xwe di çarîneke bi wergera Haug de
(Y 30.3) bingeha esasî ya du hêzên antagonîst
weha pênase dke: “pêşî du giyanên ji du cotecêwiyan pêkhatî hebûn, her yek
ji çalakiyên xwesrî çêbubûn û xwedî şêwazên ji hev cuda” bûn: Ev her du
giyan bi gotin, bi raman û bi bi kirin qenc û hîmî bûn”. Bi vî awayî Haug
şîroveya Hyde ji serî de nirxand û tekxwedatiyê wek teolojiya Zerdeşt,
dualîzmê jî wek felsefeya wî pêşkêş kir. Bi têgihîştina hişmendiya
yekîtiya kesayetiyeke xwedahî, pêxember bi zorî û zehmetî vegot ka
afirandina hebûneke bêkêmasî çawa dibe. Wî vê yekê wek “hebûna du
sedemên pêşîn ên bi mirovan û bi Xwdê bi xwe ve girêdayî” hesiband. Ew wek
maînîîû an "giyan" binavkirî ne û hêzên halê zîhnî, herî
kêm ji wan yek afirînerê her tiştên qenc, yê din afirînerê hertiştên xirab
in. Piştre doktorên Mazdeîzmê teolojî Û felsefeyê li nav hev xistin û
oleke bi rastî jî dûalîst çêkirin. Manyûyê qenc tevî Ahûra Mazda hat kirin, yê xirab kirin dijberê wî
yê sereke. Serkeftina wê çiqas mezin û domdar dibe bila bibe,
tê dîtin ku "ev şêwaza tekperestiya bi dûalîzmê ve ahengdar" ji du aliyan
ve şikbar e. Ew di serî de şîroveyeke pêş-zanistî çêdike û
spekûlasyoneke ji tekst derxistî na, feylezofiyeke xwedêgiravî
gerdûnî li nivîskarê Gatha bar dike. Haug dîsa jî hêjayê qîmet û
hêncet e, ji ber ku bi mantiqeke bêkêmasî tevgeriyaye: Ew bi xwendina
çarîna Y 30.3 gihîştiye wê encamê ku nîqaşa kevnare dadmend(Adîl)nebe jî
rewa ye.
Xebatên James Darmesteter
“Mazdeîzm, mîna Vedîzmê pêşketineke jixweber û serbixwe ya ola Hînd û
Aryen a di nav
bêdengiyê de pêkhatî” ye û bêyî hewcedariya wê bi dagirkeriya biyaniyan,
an şoreşeke navxweyî bibe xwe
guherandiye.
Panzdeh sal şûnde, James Darmesteterê Frensî analîzeke Ola Avestayê ya ji binî ve ji ya Haug
cudatir kir. Bi ya Darmesteter ola Îranê ya beriya Îslamê bêşik û tim û tim
dualîzm bû. Lê ev dualîzm ne resen e, ji ber ku ew, ji ola kevnareya Hînd û Aryen a wan wextan wek dualîzmeke xwezayî dihat
pênasekirin zaye. Pêşketin bi kesayetiya du pêşengan tê rave kirin; Ahûra Mazda û Anngra Manyû. yê
yekem Xwedawendê kevn ê ezmanê birqok ê bûye xwedayê qenciyê ji ber ku wek emsalê xwe yê Hîndî Dyaûs Pîtar, ango Varûna yê pergala cihanê afirandiye û pasvanîya wê daye ser xwe. Dûalîzma di Mazdeîzmê de ne çêlikê spekûlasyona feylezofî ye, encama pir
kevnare ya temsîla mîtolojîk e. Pergala di nav xwezayê de serdest, bê
têkoşîneke timî ya di navxwezayiya li dijî hêzên tevlihev de nameşe. Darmesteter binyata Angra Manyû di motîfeke
mîtolojîk a sirûdên vedayî de vegotî bi cih dike: pêşve xistî de bi cih
dike: “Hesreta marekî bi ronahî û bi avê” wan di hembêza xwe de heps kiriye. Xwedayekî birqok wî cinawirî kuştiye û girtiyan azad kiriye. Bingeha xweristka (Natûralîst) a vê beşê têkoşîna di
nav ba û bahozê de tê hesibandin. Tarî seransrê cihanê dadigre lê, çeka
ronahiyê lê dikeve û ew digel barana diherike, tê qewirandin. Angra Manyû ew
mar e ku xwe li ebateke manewî ya dijberê xwe tîne( Adapte dibe) û rûyê xwe diguherîne û xwe
vediguhêze efsaneyeke kozmolojîk a deqîq a dîroka gelemperî ya dunyayê. Xirabî wek tarî cihanê dagir kiriye. Teqîna wê demê û çerxên giran ên
xwezayê dixebitîne; hilçinîna (elimination) wê ya piştî 6.000 salên
serobinobûnê, dawiya wê nîşan dide. Hingê senaryoya Darmesteter bi sê aliyanve ji ya Haug
cudatir e.
1. Ev mîrata mîtolojiyeke kevnare ye.
2. Bingeha wê ne dijberiya di
navbera her du giyanên reftarî de , di navbera Rta û Druj de, ango pergal û
bêpergaliya dunyayê de ye.
3.ji ber ku dûalîzm, li ser hîmê yekxwedatiya berê ya şopa wê nayê dîtin,
hatiye lêkirin, ti sedemeke tune ye ku meriv Mazdeîzmê wek berhema şoreşeke olî bibîne. Darmesteter du sal berê
pir di cih de wiha nivîsiye: “Mazdeîzm mîna Vedîzmê pêşketineke jixweber û
serbixwe ya ola Hînd û Aryen a di nav bêdengiyê de pêkhatî” ye û bêyî hewcedariya wê bi dagirkeriya
biyaniyan, an şoreşeke navxweyî bibe xwe guheriye.
Ber bi xwendinên nû ve
senaryoya Darmesteter teqez ji ya
Haug kêmtir jî zêdetir jî
bawerdêr nîn e lê, ew nişkave û bêwext ketiye
nav dîroka zanista me.
Bikaranîna monomanîak(19)
a mîtolojiya bahozê wan û bawermendên Vedayê yên “bo têgihîştina dîmenên
mîtolojîk ên Mzdeîzmê xwe pir xweş amade kiribûn” êşand; Darmesteter bi
xwe jî di cih de bêalîtiya xwe eşkere kir. Xirakirina mîtolojiya Xwezaparêz bikaranîna wê li ber çavan reş kir
lê, red kirina wê çawa ku
mezinan gotine “avêtina pitikê tevî ava serşokê” bû (20). A rast, bi Darmesteter re feraseta şêwaza pêşxistina Mazdeîzmê hebû lê, ew bo lêkolînê ne xwedî rêgezên gihîştî bû: Gelo kê dikaribû,
sala 1877an, xeynî bi ya ku Max Müller navê xwe lê kiribû, bi rêbazeke din nêzîkî efsaneyan bibe? Dîsa jî Darmesteter têgihîştibû ku
bingeha dualîzma Mazdeîzmê neyartiya di navbera Rta û Druj de ye; ev dijminatî di dîrokeke efsanewî ya cihanê de cihê xwe girtiye û di wir de
kozmogoniya(22) ku jêderka xwe jê girtiye derbas dike, bi dagirkirina demê re axîretê jî
çareser dike. Senaryoyek wiha, heger ne ragihandina şerekî bahozê be, bi
wesfa xwe ya mîtolojîk ji me re nirxandineke nû dihêle.
Adar 2004
---------------------------------------------
(1) Parsîs;
zerdeştîyên di navbera sedsalên VII- Xan de, ji ber Erebên dagirker ji Îranê, ji
Rojhilatê Kurdistanê, bi taybetî ji Xoresanê reviyayî û li Hîndîstanê
bicih û war bûyî ne. Ew piranî li herêma Mûmbaî dijîn. Îro nifûsa wan
kêmzêde 60-70 hezar e. Parsîs di aboriya Hindîstanê de xwedî giraniyeke mezin in. Şîrketa wesayîtan a
Tata jî di nav de şîrketên herî mezin ên wek Goderj û Wadia di destê wan de ye. Zerdeştiyên li Îranê mane bi alîkariya
Parsîsan saziyên xwe û gelek kar û barên xwe bi rê ve dibin.
Pondîşerî; Bajarekî li Başûr Rojhilatê Hindîstanê, baytexta herêma bi heman navî.
(2) Mage(Maj);
Li welatê Medan endamê kasata di wesfên wê de xizmeta ola Hurmiz
hebû. Ew ji aliyê biyaniyan ve wek sêrbaz hatine nasîn, lewre navê wan bo
pênasekirina sêrbaz û sêrbaziyê hatiye bikaranîn. Magic, magical,
magicien...
(3) Plutarque; jidayîk bûn kêmzêde PZ46, mirin 125. Feylezof,
nivîskarê bîyografiyê, exlaqparêz, bîrewrê mezin ê Romaya kevnare yê bi
eslê xwe Grek.
(4)Théopompe; dîroknas, gotardêr û siyasetmedarê Yewnanîstana berê. Beriya zayînê sala
403 an 378an hatiye dunê, BZ ber bi sala 320an miriye.
(5) Sibylle; di mîtolojiya Grek de rahbikeke Apollon e ya ku
kunendetiyê (kehanet) û kahîniyê li kesan bar kiriye.
(6) Logiia; ji sê fêkiyên Iblîs ê herî kêmpeyda ye. Ev cûre fêkî rê li ber
bikarhêner vedike ku ew laşê xwe bi kêfa xwe biguherîne, bike
elementekî xwezayî, an ji nû ve çêbike û kontrol bike.
(7)Alcibade(Alkîbades;stratejîst û generalekî Atînayê yê BZ 440an
ji dayîk bûye, bz 404an miriye.Kesayetiyek rengîn a hemdemên wî heyran û qurban bûn. Di wê
kesayetiyê de arîstokratî, mîratê kesekî xwedan erdê mezin û bedewiyeke
bêhempa gihandibû hev.
(8)Polyhistor;Nivîskarê Grek ê ji bajarê Efesa kevnare yê. BZ di sedsala ı.de jiyaye. Ew
dîl dikeve destê artêşa romayê û wî dibin Romayê û li wir pê mamostetî didin
kirin. Paşê tê azad kirin. Di şewata di mala wî de rû dide de dimire. 42
pirtûkên di her yekê de qala erdnîgariya herêmên cihanê yên merivên wan
çaxan dinasîn nivîsîne.
(9)Platon;an Eflatûn, feylezof û zanyarê Grekî yê antîk e. Jidayîkbûn;BZ 428/427 an
424/423, mirin BZ 348/347 e. Damezirînerê akademi ya zanîngeha pêşî ye.
Ramanên Eflatûn bandor li xaçparêzî û li misilmantiyê kiriye.
(10)Plutarque;
Di navbera salên 46-125an de jiyaye. Di dibistana Eflatûn a Atînayê de
xwendiye. Paşê çûye Romayê û li wir mamostetiya Zimanê Grek û exlaqê dike.Tê
gotin ku wî 2276-260 pirtûk nivîsîne lê, yên gihîştine roja me 75-80 heb
in.
(11)Théopompe;Siyasetmedar û gotardêrê Gerk ê kevnare yê BZ sala 403an an
378an hatiye dunê.
(12)Manişeîzm;ola di sedsala IIIan de ji aliyê Manî ve bi piştgiriya Şapûrê kesrayê Îranê
hatiye damezirandin.
(13)surat;bajarekî dewleta Gûjarat a li Rojavayê Hîndistanê ye.Navenda herêma Surat
e.
(14)Champillon;Jean François Champillon misrnasekî Frensî ye û zanyarê pêşî yê pêşî nivîsa
Misirê deşîfre kiriye.
(15)Pondichéry;Bajarekî li Başûr Rojhilatê Hîndistanê ye. Navenda erdê Pondichéryê bajarê sereke yê herêma Pondichéry yê bi Tamîl Nadû ve
dorpêçkirî ye
(16)Kleist;Helbestvanê Elmanîyê di navbera salên 1715 û 1759an de jiyaye.
(17)Shelley;
Navê wî yê bi gişkî Percy Bysshe Shelley e (1792- 1822)
Helbestvanê herî navdarê
wêjeya Îngilîz ê heyama romantîzmê ye.
(18)Ev nêrîn xelet
e; Medî ji eşîrek tenê ne pêkhatî ye. Gorî daneyên dawî MED ango MEDYA
navê "konfederasyonekê ji gelek eşîran pêkhatî"
(19)monomanîak;Kesê hêsîr û dîlê raman û armancekê û xeynê wê nikare ti tiştekî din
bifikire.
(20)Meriv dikare vê gotina pêşiyên Fransiyan bike şûna gotina pêwşiyên Kurdan a
dibêje "Me got kil ke, wî kor kir" Bona biwêjeke Fransî bê nas kirin me
ew neguherand.
