Kilsoyê Hevrişîmfiroş

Kilso,  merivek pir bi fen bû. Debara xwe bi danûstandinê dikir lê, çi danûstendin! Kî lê  biqesidiya heta  derbek jê nexwara, nehata xapandin  sikura xwe jê xelas nedikir…

Berê pirtî û tayê hevrişîm pir û pir giranbiha bû; ewqas ku wekî  zêrê zer, pereyê girêdayî  pê bazirganî dibû. Çi kêm çi zêde, hevrişîmê  barê teşiyekî  hêjayê berxek bû.

Rojek Kilsoyê me yê rovî ji yekî  lepek hevrişîm bidest dixe, tîne malê.  Bala xwe didê ew qeşek e,  qasî pûrta çivîkekê ye lê, dîsa jî di nav gund de kî li ber bikeve pesnê xwe û hevrişîmê xwe dide; dibêje;  “min dest bi hevrişîmfroşiyê kiriye; ez êdî ne ji wan bazirganên navgundiyê para devê we ; ez Kilsoyê bazirganê bazar û çarşiyên Wan û Amedê  me”

Nav û dengê Kilso û hevrişîfroşiya wî li ber gohê brayê wî yê mezin jî dikeve; diçe cem; lava û rica, jê daxwaziya hevrişîmê barê çend teşiyan dike.

Kilso dikeve nav tatêl û  dudiliyeke mezin: Hevrişîmê xwe bi drustî bidê, sermiyana jixwe tüne ye wê ji binî ve bi erzanî ji dest biçe; sextekarî bike; sibê  ew ê werên rûyên hev, nabe. Nedê;  li darê dunê ew e; kekê xwe ye; gere meriv bêxatiriya wî neke…

Her cara ku  birayê wî jê daxwaziya hevrişîm dike  Kilso xwe kerr û lal dike… 

Rojek,  du roj, sê roj… Dibîne ku kekê wî  belaya xwe jê nake; bi êvarkî lêdixe diçe mala wî, jê re dibêje; "wele keko ez ê serê  sibê bi karwankî  biçim Amedê; min dil heye  hevrişîmê xwe  bi xweş buhayek li wir bifroşim, bikim sermiyan; ji wir biçim Helebê; barek hevrişîmê qenctir û erzantir bistînim; para birayê min bila deynê stûyê min be; ez ê bi xwe re bînim, bêpere bidim.

Lê bira dîsa dide zora xwe, hevrişîm ha  hevrişîm… Kilso îcar dixwaze bi helbesteke lê vegerîne. Dibêje:

“Birayo, ez terim tu dimînî

Ew dilive tu dibînî

Paşê dile te ji min nemine”

Bira di mejiyê xwe de dibe tîne, ji gotinên wî  ti tişt nakeve serî; ji ya xwe nayê xwarê.  Jê re dibêje; “heyra, dilive nalive, bi te ketiye! Tu wî hevrişîmî  bide min… Ma ne bi pereyê xwe ye! “

Kilso paşstûyê xwe dixurîne; ne bi dil be jî dibêje erê Lê, şertê xwe jî Ji kekê xwe re dibêje:

 “Keko, serê sibê ez ê bi azana dîkan re rabim birêkevim; tu yê ber bi nîvro werê malê  hevrişîmê xwe ji bûka xwe bistînî bibî lê; sermiyana min ew hevrişîm e tu pê dizanî; divê tu heqê wî aniha pêşîn bidî”

Kilso bi  kîlo û bi gram û dirheman bazara xwe dike; perekî xweş ji birayê xwe distîne; lêdixe diçe mala xwe…

Sibetirê birayê wî  bi kêf tê mala Kilso; ji jina wî hevrişîmê xwe dixwaze; jinik   glokeke mezin, gelek jî giran  hevrişîm dide destan…  

Ew  hevrişîm dixe bin çenga xwe; bi lez û bez tê malê…

Rebeno ji bayê felekê bêhay e.  Glokê datîne ser sewkiya odeya mêvanan; xwe dide hemberî wê, pala xwe dide diwar rûdinê; bi kêfxweşiyeke mezin ji dûr ve  li gloka hevrişîmê çîlspî temaşe dike.

Lê qasek şûn de,  bala xwe didê çi bibine! Gloka wî  hêdî  liviya, liviya; paşê bi gavên  hûrik hat, hat li ber çoka wî nesekini…!   Goh lê dirêj dibe, şaş û mat dimîne.  Lahzekî şûn de hişê wİ tê serî;  destê xwe dirêjî  gilokê dike; bi serê tayê hevrişîmê ve digire hêdî hêdî dikişîne vedike, vedike…  Xwedêyo ev çi ecêb e!

Kilso tu çibikî? Biçî  ji nav zeviyan kûsiyek girê geriyayî bibînî;

wî bikî zembîlekî li pişta xwe bikî, bînî;

parîkî hevrişîmê xwe  lê bigerînî; ji wî hevrişîmê bi qasî tûncika zarokekî,   glokeke mezin  hevrişîm derînî;

di gundê biçûk de navê bazirganê mezin bi xwe ve daynî…
                                                                 Mamoste Marûf

Kekê Nizamettin Ariç, ne xwezî bi wan dewr û dewranan

Di salên 70 yan de nifşa me  di kemla xortaniyê de bû. Dinya li ser gohekî me, feleka  xayîn  heşayî canik û camêran, kûçikê ber deriyê me bû.

Digel bindestiya me, nizanim çima gelek hêviyên me yên mezin jî hebûn: Em şoreşger bûn; me yê cihanê ji hemî neqencan, ji xwînmijan, ji kedxwuran bişûşta, hêlîn li wan biherimanda dawî li xweş dewrana wan bianiya. 

Hûn ê bipirsin ka Kurdayetî, ka Kurd û Kurdistan?

Ew, wek hemayîleke pir efsûnker, xenîmker lê,  te digot qey malê diziyê bû…

Me, di şuna ku bi stûyê xwe ve bikira, hemaîla xwe xistibû nav heft laçikan, di nav dilê xwe  de vedişart; bi kilamekî ji welat ê salê carek li ber gohê me diket, bi lo lo’yek gundî yê bi şaşitî ji deve yekî derdiket, bi serûgohê merivek perişan ê li bazara emeleyan , bi girêdana kurdewarî ya jineke reben a li ber deriyê nexweşxaneyek, bi dîtina zarokek qemerê çavbelek diket bîra me.

Bi bîr anîna Kurd û Kurdistanê, heger cih li me xalî  bûya, me bizanibûya ku kes me nabîne-bi me nahese, dibû kûrîna me, em bi halê xwe  yê perûperîşan digiriyan.

Di şevên  reş tarî de me xwe dispêrt tenêtiyê, serî dikir bin lihêfan, diçûn welat, dibûn Kurd, dibûn torinê malmezinên eşîra xwe, dibûn “mektepliyê delalî”yê ber dilê dê û bavê xwe, dibûn lawikê jîr û jêhatiyê gundê xwe, dibûn berdilkê Zozan û Eyşoka bejnzirav, lêvtenik û xebrxweşa xwe lê, gava dibû sibe…  Me çavê xwe vedikir perr û bask û qidûm li me dişikestin…  li ber eynika serûçavşoyê li xwe dinêrî; wêy bavooo! Em, li vî welatê xerîbiyê, li gohê yurdekê gemar ê bi tirkên nezan û xizan û belengaz û xiloxwar serqûçkî tijî … Hela li vê ecêbê li vê gosirmetê, li ber çavê wan rewilan em in Kurd Memet, em in çiyayiyên har û hov, em in “kiro”yên bêrûmet…

Ji vê rewşê jî ecêbtir, neteweke bi serjimarkî bi mîlyonan, her roj bi navkî, eşkera, li ber rûyê wê disekinîn, ewî  dixistin qûna kûçikan, dihat bêrûmet kirin, qedr û qîmeta nedidanê qasî şekaleke ser sergoyan, dîsa jî ewladek wî ranedibû, nedigot ;“ êdî bes e!” tif nedikir nav çav û rûyê dagirkeran…

***

Wan salan Televîzyon, ew jî  reşbelek, bi yek qanal, bi yek netew û bi yek bîrdozî, hê nû ketibû nav gel. Ew wekî hêkeke reş û spî bû. Tirk û tirkayetî û Kemalîzm spîka wê; nirx û hêjayiyên Kurdan di serî de, hemî gel û netew û bîrdozî û rabûn-rûniştinên din reşika wê bû.   

Derketina ser ekranê televizyona TRTê  bi serê xwe serkeftineke pir mezin bû. Bo  hunermendekî dev bi kurdî,  ev yek ji xewn û xeyalan jî wêdetir bû .  Me hewiya xwe bi stranbêjên bi dirufkî Kurd, yên bi devkî diketin dilqê Tirkan û "di ser çiyayê Agiriyê re fir didan" (Agrı dağından uçtum),  bi tirkî mûmikan dijmartin ( bîr mûmdir, îkî mûm dir, ûç mûm dir)  dianî.

Ew roj yekşemî bû. Zarên xelkê an çûbûn gundên xwe yên li derûdora Balikesirê, an bo gerê çûbûn çarşiyê. Em,  xwendekarên xerîb, bi taybetî ên xizan û belengaz di yurda dibistanê de mabûn. Ma bê pere û bê pol, bê mal û bê hol, bê nas û dost em  ê biçûna çarşiyê me yê çi bikira! Li welatê xelkê  tu yê bi ku de biçî? Şikur ji Xwedê re,  televizyon hebû. Di rojên betlaneyê de me xwe dida ber. Bihna me pê derdiket…

Di salên 70yan de  bernameyeke şahiniyê hebû. Starnbêj,  li derveyî stûtdyoyê, li gund û bajarên cûrbecûr  derdiketin pêşberî temaşevanan û distrand. Rojek dîsa em hêsîr û dîlên destê TRTê bûn ku ew bername destpê kir. Hunermend îcar çûbûn zozanekî Kurdistanê, li wir dor bi dor stranên gelêrî digotin. Kekê Nizamettin Ariç jî di nav wan de bû. Ewî jî bi xweş awzê xwe yê Kurdewarî kilamek got; meqam Kurdî, ziman Tirkî bû. Kekê Nîzamedîn, bi dengê xwe yê şêrîn û zelal û Kurdewarî pir li xweşa min çûbû. Lê tiştek din bala

min kişand: Kamera dengê wî nedida, vedişart (qedexe bû) lê ew, beriya ku strana xwe bibêje, piştî strana xwe jî  tim li cem jinên Koçeran dixwiya,  bi wan re diaxivî! Di wan dîmenên kurt de Kêfxweşiya wî , coş û kelacana wî, şabûna wî  ewçend zêde dixwiya ku, te digot qey  wê rojê ewî li ber dagirker serî rakiriye; avêtina ji karê xwe yê ku Xwedê zû biz û nedikir para Kurdekî , talûkeya lê qedexekirina Televîzyonê jixwe daye ber çavan,  di dawiyê de mirin jî hebe kes nikare wî ji wan koçeran veqetîne. 

Wan çaxan, min baş dizanibû ku  jinên koçeran hema bi tevahî nezanên ziman û çanda Tirkî ne. Belê hunermendekî Kurd, bi ser de jî di nav hunermendan de yê herî serkeftî, ji zimanê  xwe, ji Kurdbûna  xwe  şerm nedikir, li ber çavê bi mîlyonan Tirkan, bi jinên Kurd re bi Kurdî diaxivî!

Navên wan nayê bîra min lê, di wê bernameyê de çend hunermendên kurd û Kurdistaniyên din jî hebûn, ew ji wan koçeran dûr disekinîn, xwe li wan nedikirin xwedî…

Çend sal şûn de, piştî darbeya leşkeri, ez pê hesiyam ku Nizamettin Ariç derketiye derveyî Turkiyeyê. Di cih de ew bernameya Televîzyonê hat ber çavên min:

Belê, li Serheda me gotineke mezinan heye, dibêje: ”Berxê çê li ber kozê kifşe ye”.

Nîzametîn Ariç, ewladekî gelê xwe yê şîrhelal bû, di ciwantiya xwe de bo gel û welatê xwe hestiyar û dilşewat bû, camêr bû; lewma wek hin Kurdên din bi kemçûran xwe nefirot, nebû hêsîr û dîlê dagirker.

Belê ew  pihîna xwe li nav û nişan û pereyê dagirker xistibû.

Dê ew ê  ked û xwîdana xwe di riya gelê xwe de xerc bikira, Xedê wekîl û qûl şahed,  bi ya xwe jî kir, dike jî, heta can tê de hebe ew ê bike jî…

                                                    Mamoste Marûf

Tirkî nizane; bi dar de bikin!

Ahmet Süreyya Örgeevren, serdozegerê (baş savcı) dadgeha (mehkeme) Îstîklalê bû. Ev dadgeh piştî tepeserkirina serhildana Şêx Seîd Efendî, di sala 1926’an de li Amedê bo darizandina kurdan hatibû damezirandin û bi dayîna biryarên bi lez û bez ên îdamê nav û deng dabû.

Bîranînên Ahmet Süreyya Örgeevren, di salên 1960’an de di rojnameya Tirk ya bi navê “Dunya” de tên weşandin û di wan de qala bûyerên pir dilsotîner, pir trajîk, pir balkêş tên kirin.

  “ Rojek ji kurdan xortekî qemerê egîd anîn dadgehê. Ew peyvek be jî Tirkî nizanibû ku bersîv bide, xwe biparêze. Dadger (hakim) bi hev şêwirîn û cezayê îdamê dan wî ciwanî...”

Hincet û sedema îdamê ecêbek kesnedîtî bû:

“ Xêra kesekî tirkînezan nagihîje welat, lewma îdam...” 

Ew gotina xwe weha didomîne:

“Di heman şevê de  lawik birin û bi dar de kirin !”

Paşê,  dike nake  kuştina neheq a wî xortî ji ber çavên serdozger naçe û weha dibêje:

“Li Dagkapiyê otêlek piçûk a bi navê Yalova hebû. Ez li wir dimam. Çawa ku bi xew re çûm, ew lawik ket xewna min; bi qirika min ve girt; bi Tirkî bi ser min de qêriya û got;
te çima hîşt ez bêm îdamkirin?

Heta sibê du sê caran weha hat û çû. Hindik mabû ez dîn bibûma...

 ***

Serê sibê çûm dadgehê û min ji hevalên xwe yên dadgeran re got: 

“Biraderino, heger em  bi ya we bikin û Tirkînezanan bi dar de bikin;  gere tevahiya Amediyan, ew jî têra me neke, gere em tevahiya Rojhilatiyan bi dar de bikin. Ma em bo cezakirina sûcdaran nehatine vir!” 

Min di xwena xwe  de çi dîtibû ji wan re jî got.  Mazhar Müfit û dadgerên din gotin; ‘ev karê me ye, çi ji te re.’ Min serdozgeriya xwe kir bîra wan. Em pevçûn. Min û wan bi nivîsên şîfrekirî giliyê hevûdu kir. Hefteyek şûn de ev telgraf gihîşt ber derstê min:

“ Serdozgerê Dadgeka Îstîklalê, Ahmet Süreyya Beg:
Armanca me pelixandina serê tevahiya Kurdan û heta dawiyê anîna koka kurdparêziyê ye. Bi hevalên xwe yên dadger re li hev werê û bi wan re şêwra xwe bike yek. Tême çavên te.”

Serokwezîr

İsmet İnönü

 

Ma îro jî ne weha ye?  Ew Kurdan ji ber tirkînezaniyê bi dar de nakin lê, ji birçîna dikujin.
Ka bînin hişê xwe; hûn "bê Tirkî" dikarin zikê xwe têr bikin?

                                                                         Mamoste Marûf