PisîK û Kurd

 

Pisîk ew ajal e ku piştî kûçik û ga û çêlekan gelek bi derengî  ji çiya û dar û daristanan berjêr bûye, ketiye nav mirovan,  kedî bûye, bûye xwedî mal û jhal.

Kurd jî ew netew e ku ji Tirk û Eerb û Farisên cînarên xwe derengtir maye û hêj nebûye  xwedî dewlet û statû.

 ***

 Pisîk ew ajal e ku heta dijmin wî di quncikekê de asê neke, riya revê li ber negire , bi kuştinê ve rûbirû nehêle, destdirêjiya xwarin û çêjikên wî neke, “li dijî mirov û ajalên din”  tu car liber xwe nade, tênakoşe.

Kurdê beriya Tevgera Azadiyê jî  heta xanî û holik bi ser de nehta hilweşandin, zarok û zêçên wî ji alî biyaniyan ve bi girsehî nehata kuştin  û nefîkirin  ti daw û doz li biyaniyên diketin welatê wî nedikir.

***

Her pisîkek nêr bo nêçîrê, bo xwarin û vexwarinê, bo dîtina pisîkên mê ji xwe re herêmek vediqetîne û wê herêmê ji mirov û ajalên biyanî na, tenê ji pisîkên nêr ên hevzayendê xwe diparêze.

Mêrên Kurdên berê, bi taybetî  axayan, her yek bo xwe û eşîra xwe parçeyek erd veqetandibû, wî erdî ji desthilatdariya Tirk û Ereb û Farisan na, tenê ji axayên din ên wek wan Kurd diparast.

***

Pisîk,  serî heta boçikê, ji çav heta pepikan,  ji pişt heta zik bi her awayî  xweş li hev hatî ye, pir û pir xweşik e, lê ewqas jî dirînde ye. Nabêje şev e, roj e; di jiyana xwezayî de tim çalak û şiyar e. Guhê wî tim li gohdariyê,  çavên wî li nêçîrê ye. Lê pisîk gava ji herêma xwe dûr dikeve reben e...

Kurd jî bi azayên lihevhatî û atletîk, bi bejn û bala bi heybet, bi çavên gir û gilover û mijang û birhên reşbelek gelek pir bedew e, wek pisîkan ew jî di çiya û baniyên welatê xwe de ewqas jî jêhatî û leheng e. Xwe digihîne tûjika Agiriyê hêlîna qertelê jê distîne, destvala be jî bi hirç û şêr û pilnig re şer dike.  Ew jî dema ji welatê xwe derdikeve stûxwar û belengaz e.

***

Pisîk ajalek azad e, bi serê xwe, bi kêfa xwe ye. Dilê wî çi bixwaze wî dike. Tu jîndar nikare xwiyê wî biguherîne, wî bike qalibeke nû.

Kurd jî bi hezaran salan di gelî û newal û deştên di qûntarên çiyayên xwe de bi serê xwe, bi kêfa dilê xwe jiyaneke têr tijî  azad  derbas kiriye.  Nebûye leşkerê desthilatdarê xwedî artêşên bipergal. Dagirkerên  çendik û çend caran di artêşên xwe de kurdan bi leşkeriyê ceribandibe jî ew  an fîrar kiriye, an jî pergla xwe xwe ya bêpergal li dagirker  ferz kiriye.

***

Pisîk paxiş e, di tûka wê mîkrobkuj e,  rojê pên şeş caran xwe badilêse, serûguhê xwe bi wê tifê dişo. Gûyê xwe bi xweliyê xweş dinuxumîne.

Kurd jî ji berê de ji paxişiyê hez kirine. Erebên cînarên xwe ji aliyê paxişiyê ve rexne kirine( Tirk û qanûn, Ereb û paxişî) Kiras û derpê wan ên netewî spî ye. Ji kincên bi derve ve bêhtir ên binî guherandine ku nivînên wan paxiş bimîne. Ji ber bihna wê ya nexweş hez ji ji tuwaletê nekirine . Ew jî pîsiya xwe wek pisîkê bi axê nixumandine.

***

Pisîk di havirdora xwe ya xwezayî de pisîk e. Piştî ku ketiye nav mirovan û kedî bûye guheriye, veguheriye bûye ajalek tiral û zexel.

Kurd jî dema ji welatê xwe derdikeve  dibe kûd*

______________________________________________________

*Kûd: alincî, bawî, ferc, nanê ku bi tenûrê ve nagre dikeve nav xweliyê dilewite, xiloxwar dibe

                                                                                               Mamoste Marûf

Hamozayê kîrtûj

 

Li gundeki mêrekî kîrtûjê bi navê Hamoza hebûye.

Ew bi jina xwe ya ewil namîne, di ser de dizewice,  hêwiyeke çavşîna konek û bi fêl tîne ser rebenê.
Hamoza çend salan bi her du jinan  re çê-xirab derbas dike lê, paşê dibine ku ew  bi hev nakin, rojê sê dan tên cem Hamoza û xeyba hevûdu bi wî de dikin.

-Hamoza, ew ê jahriyê bixe nav nanê te!

-Hamoza, ew çi qelî û penîrê malê heye ji mala bavê xwe re dişine!

-Hamoza, ew ê tiştek bîne serê te, hayê te ji te hebe haaaa!

- Hamoza ew li cem te palûpûsiyan dike lê, çav li der e. Ew ê bênamûsiyek bike, xûnê bine ber deriye me…

Rojek jı rojan bihna Hamoza ji jinan pir teng dibe, dinya li ser serî reş û tarî ye , ewqas ku êdî nizane çi bike…

Hûr û kûr difikire, di serê xwe de dibe tîne, dibe tîne…  Di dawiyê de biryar dide, ew ê  jinên xwe biceribîne ka ji wan kêjan dilsoz e, kêjan xwedî namus e, kêjan ji wî hez dike yan nake…

Hamoza, dikeve nav nivînan, çavên xwe dikute arîkan,  xwe davêje nexweşiya mirinê, dinale û dibêje:

“Gelî bermalîno,  Wa ye ez dimirim, bilezînin herin çiyê ji min re hinek pincara şîn bînin, ez bixwum, dibe ku ew bibe dermanê min”

Ya mezin di cih de, bil ez û bez,  ji malê derdikve berê xwe dide çiyê…

Ya biçûk,  dibine ku mêrê wê nexweş e, hiş ne li serî ye, hêwî jî ne li malê ye, firsenda xwe dibine , diçe kîlerê,  dûyê pez ê ku ku beriya çend rojan ji xwe re veşartîbû  ji cih derdixe, wî hûr hûr  hûrdike, hevîrê xwe vedistrê, wî bezî dike nav hevîr, ji xwe re kilorek xweş a kurmancî çêdike;  bona ku heta  êvarê bipije davêje tennûrê, paşê  ji malê derdikeve, ber bi çiya ve hêdî hedî,  hûrik hûrik  dimeşe.  

Hamoza gava dibine ku jina wê ya biçûk jî ji malê derket,  hêdika ji nav nivînan derdikeve, diçe xweş kilora jina xwe ya bêbext  ji tenûrê derdixe datîne ber xwe,  zikê xwe têr dike,  dîsa vedigere dikve nav nivînên xwe. Ew  dîsa zimanê xwe bihostek ji dev derdixe, her du çavên xwe hişk digire  û xwe li mirinê datîne.

Bi êvarê re dora pêşî jina wî ya mezin vedigere malê; tê li ber serî disekine, hew dibine ku Hamoza miriye! Rebenê dibêje qey pincar bi derengî ketiye, Hamoza loma miriye.

Bi her du çavan bi ser de digirî , dike hewar û gazî  û weha  dibêje û dilorîne:

Hamoza,

Gelî kûr bû Hamoza

Pincar hûr bû, Hamoza

Rêkam (rêya min)  dûrbû Hamoza

Çavkêm ( çavên min) kûrbû Hamoza

 

Çendikî; şûn de jina biçûk vedigere  tê malê, dibine ku hewiya wê li ber serê Hamoza digirî, dibêje qey ew miriye. Rasterast diçe aşxaneyê, bi ser tenûrê de kûz dibe ku kilora xwe derxe bixwe lê; digere nagere kilorê nabîne! Hêviya xwe ji kilorê dibire, pol û poşman, kula kilorê  di dil de, tê ber serê Hamoza û  xwe li şîn û girînê datîne; weha dibêje dilorîne:

 Newal hez (hezek, şilek)  bû Hamoza

kilor bez bû Hamoza

Min lênexist gez bû Hamoza

Karê min lez bû Hamoza

Reben ez bûm Hamoza…

Li ser gotinên jina biçûk Hamoza çavên xwe vedike, radibe ser xwe, bi hêrs ser de diqîre:

Min gora bavê te gaho, ez mirî bûm, tu rabubû ji xwe re kilora bez  çêdikir ha!

Hamoza jina xwe ya çavşîn berdide, dişine mala bavê, bi ya ewil re jiyana xwe derbas dike... 

Jin û mêr bûne, 6000 sal berê di hembêza hev de mirine !

Wezîrê çandê yê Yewnanîstanê , di daxwiyaniya xwe ya di 12ê Reşemiyê de dibêje ku arkeolog li Péloponnèse’ê  tiştek kêmdîtî; qerqûdeyên (îskelet) 6000 salî yên cotemerivên hevûdu hembêzkirî vedîtine.

 Cotemeriv, ên ku qerqûdeyên wan tenê ji me re mane, di şikefteke Dirosê ya li başûrê nîvgirava Péloponnèse’ê dikeve de hatine dîtin û bi « dîrokpîvana karbon 14 »ê 3.800 sal beriya Zayîna Îsa  jiyane.

Derheqê vê yekê de wezîr dide zanîn ku veşartina bi hev re ya hevjînan tiştek pir kêmdîtî ye û qerqerûdeyên  Dirosê  kevnaretirîn mînaka heta niha li dunyayê hatiye dîtin e.

Zarokek û fetûsek jî…

Di kolandina bajarokê antîk a par bidawî bûyî de ligel gora zarokek û fetûsek, cihekî  bi xîç ê frehiya wî digihîje çar mêtroyan ê bo hestiyên mirovan veqetandî û bi hestiyên bi dehan mirovan tijîkirî jî hatiye dîtin. Bi ya arkeologan ev cih  tenêyê vê qirnê ye.

Wezîr da zanîn ku ew bi awayek qethî difikirin ku ev der bi dirêjahiya hezaran salan bûye qada veşartina miriyan.


Niha hûn ê  bipirsin,  ev nûçe çima bala mamoste kişandiye û wî  ji xwe re nekiriye bargiranî û ji Fransî wergerandiye bo Kurdî.

 Çawa ku ronakbîr dibêjin, heger ronakbîrî, wêjenasî, hunermendî  ji naskirin, hezkirin û  givirandina çanda herêmî destpê bike encax wê deme dikare xwe bigihîne asteke gerdûnî.

 Heger em nifşek beriya niha, sed sal berê,  bi dewlemendiya çand  û erdnîgariya xwe, bi rastiya xwe ya netewî varqiliyana,  niha di tevahiya qadên çand û hünerê de sed car pêşve çûbûn. Ha ji we re yek ji mînakên vê rastiyê û sedema wergera vê nivîsê:

 Gundê me, Xîtika Tatosê, bi rastî jî qeteke ji ber bihuşta Xwedê ye. Çiyayên wî yên tûjik bi ewrên asûmanan ve zeliqî, war û zozanên wî yên kesk û sor û zer xemilî,  çem û kaniyên wî yên sar û zelal, mêrg û çêreyên wî yên bêserî û bêbinî û bermahiyên  wî yên veşartî...

 Xaniyên gundê Xîtikê beriya 50 salan hema bi tevahî li ber devê çemê gund bûn. Wekî gelek gundên Kurdistanê, xaniyên Xîtikê jî pişta xwe dabûn çiya û giran (tepe). Hin xênî xwe spartibûn Diharê Mezelan, ên din jî pala xwe dabûn Dîharê Mozirganê. Li paş xaniyên di binya Mozirganê,  kendalekî zîq ê gihayê ser herişî, bi  xweliya xwe ya gewr dixwûya hebû. Gava meriv nêzîkî wî kendalî dibû, digot qey di mûzeyeke arkeolojiye de ye! Bi dehan   kupên ( den) şikestî - neşikestî, derizî, bilindî yek metro û nîv, bi firehhî 80- 100 Cm, hundir bi hestiyên merivan tijîkirî! Çend salan carekî gundî meraq dikirin, bala xwe didan wan Kûp û hestiyan. Wek xewn tê bîra min, Apê Sehdiyê bi dirajahiya bejna xwe li Serhedê deng vedabû, hestiyê milê qerqûdeyekî dabû ber milê xwe lê, dît ku ji yê wî bihostek dirêjtir e !

Dîsa di gelekan de serî û hestiyên du merivan bi hev re derdiketin. Ji wan du qerqedûyan, ê qirik (gewrî) bi zengilorik jin bû û di nav xweliya wan de morî jî dihat dîtin; lewre zarên keçîn, bi hêviya dîtina moriyan xweliya wan kûpan serobino dikirin; gelek carana çend morî didîtin jî…

 Dora pêşî kalikê min ê Ehmed bi kurê xwe yê Awzer re  ( di fermiyetê de Abûzer) li sere girê Mozirganê ji xwe re xanyek çêkirine. Di çala ku bo danîna hîmê xênî dikolin de bi dehan kûp, kasik, dîz, şerbik, qendîl û qelûên ji xweliya sor çêkirî dibînin. Ew bi piranî di cih de dişkên lê, çend dîz û kûpên biçûk xaran dikin, piştî bi hezaran salan dîsa di nav malê de bikar tînin. (Xarankirin ; tiştên ji axê derxistî, an ji axê çêkirî pêşî di sîyê de tên zuha kirin, paşê rûn li wan didin û davêjin tenûra şîrgerm. Piştî ku xweş hişk dibe, dîsa rûn pê didin û dikin nav agirê gurr. Ew dibin keramît Ji vî karî re xaran,  wek lêker jî xarankirin tê gotin)

Li pala Girê Mozirganê, ji bin erdê li ser hev du kevirên kefik ( nerm)  ên wek sandoqan nav kortkirî û bi qerqûdeyên mirovan tijîkirî jî derdiketin. Bi ya min ew bavkalên lahîtên modern bûn. Di sala 1964’an de bavê min ji apê min cihê bû. Jiber ku di nav gund de cihê avahîlêkirinê nedît, ew jî derket diharê Mozirganê û ji xwe re xaniyek çêkir. Ji hîmê wî jî bi sedan berhemên dîrokî derketin. Ji wan çend heban dayika min xaran kir. Yek hêj li cem min e. Wan çaxan mezinan digotin  Girê Mozirganê berê cih û warê pirûtan bûye. Piştî pêncî salan ez hatim Stenbolê û di dibistanên  Ermenan de mamostetî û rêveberî kir. Min ji hevalên mamoste pirsa peyva pirût kir. Bersîv, ew ê ji xweliyê kûp û kasik û alavên nav malê çêdike re dibêjin pirût…

Dîsa serdestê çemê Xîtikê li pala girekî şikefteke pir biçûk ,  firehiya  wê sê karemetro, bi du derî, di hundirê wê de palkursiyeke pir balkêş a ji kevir çêkirî hebû. Meriv di kîjan deriyî re biketa nav şikeftê,  gere di ber wê palkursiyê re derbas bubûya. Dema tu di nav palkusiyê de rûdinişt, kortek bo serî jî hebû. Me di zarotiyê de wê palkursiyê layiqî mezinên gund didît.Bila di eydiyan de ew li ser vê palkursiyê rûnên, em dor bi dor di ber wan re derbas bibin, destê wan maçî bikin, eydaniya xwe bistînin, lêxin herin malekî din… Hezar mixabin gundî wê şikeftê, tevî palkursiyê kesnedîtî hûr hûr şikandine û kirine hîmê xaniyekî.

500 mêtro li binya Xîtikê, Kela Çirikê heye. Ew li ser girekî stratejîk hatiye lêkirin. Îro bi tevahî di bin axê de veşartî ye. Li ser rûyê wê tu dibêjî qey parçeyên kûpan bûne  zîpik û bariyane! Ji ber tunebûna rê û dirban,  asêbûnê cihê wê,  destê merivan nagihîjê vê kelê lewre vê gavê ew di ewlehiyê de dixwiyê.
                                                                                                Mamoste Marûf

  

 

 

Çavkanî :  http://www.rtl.fr/actu/sciences-environnement/grece-un-couple-prehistorique-decouvert-enlace-7776575991