Wezîrê çandê yê Yewnanîstanê , di daxwiyaniya xwe ya di 12ê Reşemiyê de dibêje ku arkeolog li Péloponnèse’ê tiştek kêmdîtî; qerqûdeyên (îskelet) 6000 salî yên cotemerivên hevûdu hembêzkirî vedîtine.
Cotemeriv, ên ku qerqûdeyên wan tenê ji me re mane, di şikefteke Dirosê ya li başûrê nîvgirava Péloponnèse’ê dikeve de hatine dîtin û bi « dîrokpîvana karbon 14 »ê 3.800 sal beriya Zayîna Îsa jiyane.
Derheqê vê yekê de wezîr dide zanîn ku veşartina bi hev re ya hevjînan tiştek pir kêmdîtî ye û qerqerûdeyên Dirosê kevnaretirîn mînaka heta niha li dunyayê hatiye dîtin e.
Zarokek û fetûsek jî…
Di kolandina bajarokê antîk a par bidawî bûyî de ligel gora zarokek û fetûsek,
cihekî bi xîç ê frehiya wî digihîje çar
mêtroyan ê bo hestiyên mirovan veqetandî û bi hestiyên bi dehan mirovan
tijîkirî jî hatiye dîtin. Bi ya arkeologan ev cih tenêyê vê qirnê ye.
Wezîr
da zanîn ku ew bi awayek qethî difikirin ku ev der bi dirêjahiya hezaran salan
bûye qada veşartina miriyan.
Niha hûn ê bipirsin, ev nûçe çima bala mamoste kişandiye û wî ji xwe re nekiriye bargiranî û ji Fransî wergerandiye bo Kurdî.
Çawa ku ronakbîr dibêjin, heger ronakbîrî, wêjenasî, hunermendî ji naskirin, hezkirin û givirandina çanda herêmî destpê bike encax wê deme dikare xwe bigihîne asteke gerdûnî.
Heger em nifşek beriya niha, sed sal berê, bi dewlemendiya çand û erdnîgariya xwe, bi rastiya xwe ya netewî varqiliyana, niha di tevahiya qadên çand û hünerê de sed car pêşve çûbûn. Ha ji we re yek ji mînakên vê rastiyê û sedema wergera vê nivîsê:
Gundê me, Xîtika Tatosê, bi rastî jî qeteke ji ber bihuşta Xwedê ye. Çiyayên wî yên tûjik bi ewrên asûmanan ve zeliqî, war û zozanên wî yên kesk û sor û zer xemilî, çem û kaniyên wî yên sar û zelal, mêrg û çêreyên wî yên bêserî û bêbinî û bermahiyên wî yên veşartî...
Xaniyên gundê Xîtikê beriya 50 salan hema bi tevahî li ber devê çemê gund bûn. Wekî gelek gundên Kurdistanê, xaniyên Xîtikê jî pişta xwe dabûn çiya û giran (tepe). Hin xênî xwe spartibûn Diharê Mezelan, ên din jî pala xwe dabûn Dîharê Mozirganê. Li paş xaniyên di binya Mozirganê, kendalekî zîq ê gihayê ser herişî, bi xweliya xwe ya gewr dixwûya hebû. Gava meriv nêzîkî wî kendalî dibû, digot qey di mûzeyeke arkeolojiye de ye! Bi dehan kupên ( den) şikestî - neşikestî, derizî, bilindî yek metro û nîv, bi firehhî 80- 100 Cm, hundir bi hestiyên merivan tijîkirî! Çend salan carekî gundî meraq dikirin, bala xwe didan wan Kûp û hestiyan. Wek xewn tê bîra min, Apê Sehdiyê bi dirajahiya bejna xwe li Serhedê deng vedabû, hestiyê milê qerqûdeyekî dabû ber milê xwe lê, dît ku ji yê wî bihostek dirêjtir e !
Dîsa di gelekan de serî û hestiyên du merivan bi hev re derdiketin. Ji wan du qerqedûyan, ê qirik (gewrî) bi zengilorik jin bû û di nav xweliya wan de morî jî dihat dîtin; lewre zarên keçîn, bi hêviya dîtina moriyan xweliya wan kûpan serobino dikirin; gelek carana çend morî didîtin jî…
Dora pêşî kalikê min ê Ehmed bi kurê xwe yê Awzer re ( di fermiyetê de Abûzer) li sere girê Mozirganê ji xwe re xanyek çêkirine. Di çala ku bo danîna hîmê xênî dikolin de bi dehan kûp, kasik, dîz, şerbik, qendîl û qelûên ji xweliya sor çêkirî dibînin. Ew bi piranî di cih de dişkên lê, çend dîz û kûpên biçûk xaran dikin, piştî bi hezaran salan dîsa di nav malê de bikar tînin. (Xarankirin ; tiştên ji axê derxistî, an ji axê çêkirî pêşî di sîyê de tên zuha kirin, paşê rûn li wan didin û davêjin tenûra şîrgerm. Piştî ku xweş hişk dibe, dîsa rûn pê didin û dikin nav agirê gurr. Ew dibin keramît Ji vî karî re xaran, wek lêker jî xarankirin tê gotin)
Li pala Girê Mozirganê, ji bin erdê li ser hev du kevirên kefik ( nerm) ên wek sandoqan nav kortkirî û bi qerqûdeyên mirovan tijîkirî jî derdiketin. Bi ya min ew bavkalên lahîtên modern bûn. Di sala 1964’an de bavê min ji apê min cihê bû. Jiber ku di nav gund de cihê avahîlêkirinê nedît, ew jî derket diharê Mozirganê û ji xwe re xaniyek çêkir. Ji hîmê wî jî bi sedan berhemên dîrokî derketin. Ji wan çend heban dayika min xaran kir. Yek hêj li cem min e. Wan çaxan mezinan digotin Girê Mozirganê berê cih û warê pirûtan bûye. Piştî pêncî salan ez hatim Stenbolê û di dibistanên Ermenan de mamostetî û rêveberî kir. Min ji hevalên mamoste pirsa peyva pirût kir. Bersîv, ew ê ji xweliyê kûp û kasik û alavên nav malê çêdike re dibêjin pirût…
Dîsa serdestê çemê Xîtikê li pala girekî şikefteke pir biçûk , firehiya wê sê karemetro, bi du derî, di hundirê wê de palkursiyeke pir balkêş a ji kevir çêkirî hebû. Meriv di kîjan deriyî re biketa nav şikeftê, gere di ber wê palkursiyê re derbas bubûya. Dema tu di nav palkusiyê de rûdinişt, kortek bo serî jî hebû. Me di zarotiyê de wê palkursiyê layiqî mezinên gund didît.Bila di eydiyan de ew li ser vê palkursiyê rûnên, em dor bi dor di ber wan re derbas bibin, destê wan maçî bikin, eydaniya xwe bistînin, lêxin herin malekî din… Hezar mixabin gundî wê şikeftê, tevî palkursiyê kesnedîtî hûr hûr şikandine û kirine hîmê xaniyekî.
500 mêtro li binya Xîtikê, Kela Çirikê heye. Ew li ser girekî stratejîk hatiye lêkirin. Îro bi tevahî di bin axê de veşartî ye. Li ser rûyê wê tu dibêjî qey parçeyên kûpan bûne zîpik û bariyane! Ji ber tunebûna rê û dirban, asêbûnê cihê wê, destê merivan nagihîjê vê kelê lewre vê gavê ew di ewlehiyê de dixwiyê.
Mamoste Marûf
Niha hûn ê bipirsin, ev nûçe çima bala mamoste kişandiye û wî ji xwe re nekiriye bargiranî û ji Fransî wergerandiye bo Kurdî.
Çawa ku ronakbîr dibêjin, heger ronakbîrî, wêjenasî, hunermendî ji naskirin, hezkirin û givirandina çanda herêmî destpê bike encax wê deme dikare xwe bigihîne asteke gerdûnî.
Heger em nifşek beriya niha, sed sal berê, bi dewlemendiya çand û erdnîgariya xwe, bi rastiya xwe ya netewî varqiliyana, niha di tevahiya qadên çand û hünerê de sed car pêşve çûbûn. Ha ji we re yek ji mînakên vê rastiyê û sedema wergera vê nivîsê:
Gundê me, Xîtika Tatosê, bi rastî jî qeteke ji ber bihuşta Xwedê ye. Çiyayên wî yên tûjik bi ewrên asûmanan ve zeliqî, war û zozanên wî yên kesk û sor û zer xemilî, çem û kaniyên wî yên sar û zelal, mêrg û çêreyên wî yên bêserî û bêbinî û bermahiyên wî yên veşartî...
Xaniyên gundê Xîtikê beriya 50 salan hema bi tevahî li ber devê çemê gund bûn. Wekî gelek gundên Kurdistanê, xaniyên Xîtikê jî pişta xwe dabûn çiya û giran (tepe). Hin xênî xwe spartibûn Diharê Mezelan, ên din jî pala xwe dabûn Dîharê Mozirganê. Li paş xaniyên di binya Mozirganê, kendalekî zîq ê gihayê ser herişî, bi xweliya xwe ya gewr dixwûya hebû. Gava meriv nêzîkî wî kendalî dibû, digot qey di mûzeyeke arkeolojiye de ye! Bi dehan kupên ( den) şikestî - neşikestî, derizî, bilindî yek metro û nîv, bi firehhî 80- 100 Cm, hundir bi hestiyên merivan tijîkirî! Çend salan carekî gundî meraq dikirin, bala xwe didan wan Kûp û hestiyan. Wek xewn tê bîra min, Apê Sehdiyê bi dirajahiya bejna xwe li Serhedê deng vedabû, hestiyê milê qerqûdeyekî dabû ber milê xwe lê, dît ku ji yê wî bihostek dirêjtir e !
Dîsa di gelekan de serî û hestiyên du merivan bi hev re derdiketin. Ji wan du qerqedûyan, ê qirik (gewrî) bi zengilorik jin bû û di nav xweliya wan de morî jî dihat dîtin; lewre zarên keçîn, bi hêviya dîtina moriyan xweliya wan kûpan serobino dikirin; gelek carana çend morî didîtin jî…
Dora pêşî kalikê min ê Ehmed bi kurê xwe yê Awzer re ( di fermiyetê de Abûzer) li sere girê Mozirganê ji xwe re xanyek çêkirine. Di çala ku bo danîna hîmê xênî dikolin de bi dehan kûp, kasik, dîz, şerbik, qendîl û qelûên ji xweliya sor çêkirî dibînin. Ew bi piranî di cih de dişkên lê, çend dîz û kûpên biçûk xaran dikin, piştî bi hezaran salan dîsa di nav malê de bikar tînin. (Xarankirin ; tiştên ji axê derxistî, an ji axê çêkirî pêşî di sîyê de tên zuha kirin, paşê rûn li wan didin û davêjin tenûra şîrgerm. Piştî ku xweş hişk dibe, dîsa rûn pê didin û dikin nav agirê gurr. Ew dibin keramît Ji vî karî re xaran, wek lêker jî xarankirin tê gotin)
Li pala Girê Mozirganê, ji bin erdê li ser hev du kevirên kefik ( nerm) ên wek sandoqan nav kortkirî û bi qerqûdeyên mirovan tijîkirî jî derdiketin. Bi ya min ew bavkalên lahîtên modern bûn. Di sala 1964’an de bavê min ji apê min cihê bû. Jiber ku di nav gund de cihê avahîlêkirinê nedît, ew jî derket diharê Mozirganê û ji xwe re xaniyek çêkir. Ji hîmê wî jî bi sedan berhemên dîrokî derketin. Ji wan çend heban dayika min xaran kir. Yek hêj li cem min e. Wan çaxan mezinan digotin Girê Mozirganê berê cih û warê pirûtan bûye. Piştî pêncî salan ez hatim Stenbolê û di dibistanên Ermenan de mamostetî û rêveberî kir. Min ji hevalên mamoste pirsa peyva pirût kir. Bersîv, ew ê ji xweliyê kûp û kasik û alavên nav malê çêdike re dibêjin pirût…
Dîsa serdestê çemê Xîtikê li pala girekî şikefteke pir biçûk , firehiya wê sê karemetro, bi du derî, di hundirê wê de palkursiyeke pir balkêş a ji kevir çêkirî hebû. Meriv di kîjan deriyî re biketa nav şikeftê, gere di ber wê palkursiyê re derbas bubûya. Dema tu di nav palkusiyê de rûdinişt, kortek bo serî jî hebû. Me di zarotiyê de wê palkursiyê layiqî mezinên gund didît.Bila di eydiyan de ew li ser vê palkursiyê rûnên, em dor bi dor di ber wan re derbas bibin, destê wan maçî bikin, eydaniya xwe bistînin, lêxin herin malekî din… Hezar mixabin gundî wê şikeftê, tevî palkursiyê kesnedîtî hûr hûr şikandine û kirine hîmê xaniyekî.
500 mêtro li binya Xîtikê, Kela Çirikê heye. Ew li ser girekî stratejîk hatiye lêkirin. Îro bi tevahî di bin axê de veşartî ye. Li ser rûyê wê tu dibêjî qey parçeyên kûpan bûne zîpik û bariyane! Ji ber tunebûna rê û dirban, asêbûnê cihê wê, destê merivan nagihîjê vê kelê lewre vê gavê ew di ewlehiyê de dixwiyê.
Mamoste Marûf
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder