TEŞÎ

Teşî

Tu, li salê 2800 sal berê bi

destê rebenek Elamî neqişandî dinêrî bixwe xwe

dibêjî qey Senema me ya Jina Hecî Xalis a ku çend sal berê çûye

ber rehma Xwdê, li ser parçê kevirê sitûna ji ber xirbeyên dêra Ermeniyan mayî

rûniştiye, li benda mirina masiyê ku xulamê wê Keklo bi destan hema gava din ji çem

girtiye û jê re aniye sekiniye ; alîkî ve teşiya xwe dirêse, aliyê din ve jî terîfa qelandina

wî masiyê qelew ê çavbeq ji berdestiya xwe ya Gozê, jina Keklo re dike.

Îboyê gobel ê muzawir jî ji xwe re nekirye bargiranî bi çakûç û mûc pê ketiye salê li

serdestê gund bi vê dîmenê neqişandiye ; li binî jî ji qeşmeriyan nivîsiye gotiye ;

«Meta Senem vê germa havînê ji bo fanoriyê masiyê xwe hirî dirêse, Gozê jî jê re dike ba û baweşîn» Ma teşiya wê ya kurdî, dêriyê wê yê qutnî, çavên wê yên gir û gilover ên bi kilê subhanî reşkirî, qelewî ya wê ya heta duh jî mêrên kurdan merezdarî kirî û helandî, bazinên wê yên zîvîn ên Helebî, eniya wê ya bi qorek zêrên Reşadî xemilandî, porên wê yên bi baldarî şeh kirî û şax şaxî hûrik hûrik hûnandî û ji hev veqetandî û bi qeytanên kesk û sor û zer bi hev ve danî ne rewş û girêdana Senemên me ye ? Di vî salê dîrokî yê 2800 sal berê bi destên hunermendên Elamiyên Mezopotamî hatiye neqişandin û li bajarê Sûs’ê hatiye dîtin de mirov, şopên çand û şaristaniya xwe dibîne.

Bi taybetî teşiya wê ya di destan de pir balkêş e. Kesên bala xwe dane teşiyan baş dizanin ku her çand ji xwe re bi teşiyek e. Tirk wê wek « kîrmen » bi nav dikin. Kîrmena wan bê neynûk e. Serê wê ji du çiqilên darên çeprast pêk tê û ne standart e. Li hin deveran serî li jorê darê, li hin deveran li ortê an li jêr e. Teşiya me ya Kurdî ji sê parçeyan çêkirî ye ; darê teşiyê, serê teşiyê, neynûka teşiyê( çengela ku beriya badana teşiyê ta an hirî, rîs pê ve tê girêdan)

Darê teşiya me bi xwe jî bi qalindî û ziraviya tayê ku pê tê rêsandin an qalind e an jî zirav e.

Dirêjiya wê jî dîsa bi van ve têkildar e. Ji 25-30 santîman bigire heta 60-70 santîman teşî hene.

Ji bo zarokên keçinî teşiyên biçûk ên hindekariyê tên çêkirin û ew pê pir şad û serbilind dibin; ji ber ku ev xelat wek nîşana ezebiyê ye.

Serê teşiyê jî ji heman darê pan û gilover lê, pir kêm jî qubekî tê çêkirin. Divê girayiya serê wê û dirêjiya darê lihevûdu bên.

Neynûka teşiyê çengelek biçûk a têl e û ew li orta qubeya serî tê çikandin. Modîneye(çap) serî 5-10 cm. ye. Ji darên cûrbecûr teşî çêdibin, lê yên ji darên sexm ên wek gûz û şindî û mazî meqbûl in.

Ji jinên bi teşiyê dirêsin re « teşîrês » tê gotin. Ev kar her çiqas pir hêsan bixwûyê jî di nava gel de wek hunerek bijarte tê pejirandin û bi serê xwe çandek e xwedî gelek têgehên resen in.

Teşî tê badan û pê hirî, rîs tê rêstin an rîstin.

Gava teşî bi têra xwe bigere teşîrês dibêje teşiya min ba girt.

Teşîya xwe pir bi zeft bivizîne dibêje min teşiyê zîz kir.

Teşî pir giran bibe û êdî nikaribe birêse, dibe ku tayê wê biqete dibêje « teşiya min bar bû »

Hunera teşirêsiyê zîzandin e. Tu çiqas xweş bizîzînî tayê te jî ewqas dirêj dibe û tu di demek kurt de ewqas pir dirêsî.

Li her gundekî Kurdistanê teşîrêseke bi nav û deng heye. Hin teşîrês bi sedan salan şûn de jî tên bibîranîn. Li Sasonê li ber devê çem zinarek bi bilindiya 30-40 metroyan heye ku ew wî bi hunera teşîrêsek bed a Ermenî bibîrtînin û wek « kevirê pîrê » binav dikin û dibêjin ; « beriya fermana fileyan pîrekeke Ermenî hebûye, tim û tim derketiye ser wî zinarî û teşiya xwe ewqas zîz kiriye ku darê wê gihîştiye ava çem, lê tayê wê dîsa jî neqetiyaye ! » Teşî û teşîrêsî di sitran û wêjeya Kurdî de xwedî cihek girîng e. Ma li seranserî welat ji bav û kalan heta îro kesek sitrana gelêrî ya « de bi lûr lûr lûr teşiyê » nizanibe û di dîlanan de li ber neleyîstibe heye ? De bi lûr, lûr, lûr teşiyê

De bi lûr, lûr, lûr teşiyê Teşiya min ji dara biyê

Lê dirêsim hirîya miyê

Îşev çûbûm govendê

Ketim milê berbûyê

(Dîsgotin)

Teşiya min ji dara darê

Lê dirêsim hirirya karê

Ez gewrê birevînim

Gune li hustiyê cînarê

(Dîsgotin)

Dara min ji dara merxê

Lê dirêsim hirîya berxê

Îşev çûbûm govendê

Ketim milê çavreşê (Dîsgotin)

Bi rastî jî teşî û teşîrêsî jibo jinên me Kurdan, ên hema bêje bi tevahî bi hezaran salan e jiyana xwe li ser rê û dirbên koçertiyê, di nav mêrg û zeviyan de, di nav pez û dewaran de, bi xwedîkirin û mezinkirina bi dehan zarokan, serde jî di bin zulm û zordariya dagirkeran de, ew jî têrê nake di bin pest û pêkûtiyên pergala feodal de, bûye demek kêfxweşî û bihnvedanê.

Ew wek zarokên dibistanî, tim û tim xwestine bihnvedana xwe ya bi teşîrêsiyê diborînin bi kêf û henekan, bi evîn û hêvîdariyê, bi xwen û xeyalên serfiraziyê bixemilînin.

Lê, talanker û dagirkerên di dilqê “feleka xayîn”de gelek caran wê kêfê herimandiye di wan de qurmiçandiye û nehiştiye ku jinen me bi teşiyên xwe jî şad û bextewar bin.

Ew her cara ku bi cih û war, bi gund û bajar bûne û di bin koxê xaniyên xwe de kerîkî nan xwarine, ev yek li çavên neyaran bar nebûye û xeynî rêşivanên ku dajon serê çiyayan jibo wan tu derfet û bendewariya jiyaneke bi rûmet nehiştine.

Di wan rojan de teşî û teşîrês û konên reş bi hev re reş girêdidin.

Belê jina kurd, berê, di dema fermanên qikirin û komkujî û koçberkirinan de;

ne digot şev û roj,

bê xwarin û vexwarin

hiriya reş dirêsand û jibo bextê xwe yê reş

dikir konê reş ê koçberiyê...

Di sala 1916’an de dîsa koçberiya bêgavî heye...

Kurdên Serhedê yên bê xwedî,

di meha çile de bi tevahî ji ber Rûs û Ermeniyan bar dikin.

Beriya hatina wan dagirkeran jin teşî di destan de bê rawestin dirêsin.

Nadirê Temirê Pûtî, bapîrê min , di nav nivînan de li benda Ezraîl e.

Ji keça xwe ya ezeb a bi navê “Pitê” av dixwaze;

lê jiber ku dijmin wext e werê,

konê wan di nîvî de maye,

Pitê naxwaze teşiyê deyne û ji bavê xwe yê di ber sekeratê de qultek av bîne;

li bendê ye ku teşiya wê bar bibe...

Çendikî şûn de hişê Pitê ya dilşewat tê serî, digirî û dilorîne dibêje;

“ Erêêê, kî diye kî bînaye; bavê meriya(merivan) li ber mirinê be, keça wî li ber serî teşiyê birêse.”

Sedema keder û kesera wê ev e ku teşî, di rojên serfirazî û dilxweşiyê de tê rêstin; ne li ber serê bavê nexweş ê bêhal ê li ber mirinê!

Nadir, heman rojî di nav cihê xwe de - di be ku-ji tîbûnê;

Pitêya wî ya delal jî çend meh şûn de,

tevlî bi deh hezaran Kurdên koçber

ji birçîbûnê

dimire...

251 kes ji heman gundî; ji Xîtika Tatosê bi girsehî, bi tomarî, bêxwedî, tî û birçî,

zivistanê, li serê çiyayê Qerejdaxê deh bi deh, bîst bi bîst bê kefen dibin para devê guran.

(jiber ku dewleta tirk, M.Kemal jî wê demê li Amedê ye, nahêle koçber bikevin bajaran; ji gundê Xîtikê ji 300 kesan 9 kes tenê bi saxî vedigere; ji hin gundan tu kes! wek mînak Kanîbûka Kop’ê ya 500 malî heta îro jî vala; xir û xalî ye...)

Amojna Dîlo, jineke Kurd a dengbêj e. Di maciriyê de li ser xwe dimîne. Pirî li ber "Pitê ya ter û can û bedew" dikeve û dikewice kilamekî pir dûvdirêj davêje ser.

Va ye keremkin, jê bendeke di bîra min de mayî: Lo mezelo, lo mezelo Derdê dilê min re li hembero! Jê derketin cotek marên wastû zero(stû zer) Maro qurban, li çav û biriyên belek Cara tu nekî tu sefero! ... Çanda teşî û teşîrêsiya me, wek sûr û bedena Amedê ye.

Di kûrahiya dilê me yê koçer de cihê xwe ewqas zexm çêkiriye ku sebir û hewiya hin wêjenasên me yên nûjen jî bê teşî û teşîrêsan nayê.

Bala xwe bidinê; Azad Zal di helbesta xwe ya bi sernavê “Dayika Teşîrês”de hestên xwe çiqas xweş, çiqas bi dilgermî û bi hostetî aniye ziman:

"Tu xwe ji xwe diafirînî ez jî xwe ji te

dayika teşîrês teşî dîsa li destê te ye wekî hercar

birêsî ne

rîsê xwe birêsîne diya min

teşîba li min hatiye xezebê bi ser serê min de tofanê dibarîne

rîsê xwe birêsîne

ji nava kezeba min hebo hebo bikişîne êşên min

jana nava dilê min birêsîne

rîs ji giyana min çêke bila gewherê te lê bibiriqin

ji jînenasiya min ta bi ta, qevd qevd bipêçe

ji pêr

ji duh

ji îro bide ser hev hiriya keriyê kederên min"

...

Omer Dilsoz jî di helbesteke xwe de hemî kul û keseran di serê teşiyê de dide der: "Min rêsa, min weriband

min keser li teşiya dil kirin

dil bada, dil raçand

dil ji bo te rûbar tîr kirin" Hêviya min ew e ku teşiyên dayikên me, êdî nebin şahedê bextreşiyên me...

Heyfa wî bû,

Gunehê min bi hemî Kurdan tê. Bi nifşa Rehmetiyê Melîk Efendî wan du car, bi nifşa bav û kalên wan ên darvekirî sê car,,. Îro bi xêr û xebata Tevgera Azadiyê;

Kurd,

bi taybetî bi saya şerwanên terr û can, pûrt û bask pê de hatine

û

digel hemî kêmasî û nexweşiyan,

ew dikin bi firê bikevin.

A kêm,

êdî di xwe de dibînin, bi dengekî bilind diqîrin ji neyarên xwe re dibêjin; “- em Kurd in, mafên xwe yên netewî dixwazin, hûn dikin me ji holê rakin, em vê yekê napejirînin!” Lê, Nifşa Melîk Efendiyê Rehmetî , di nav dest û lingan de ewqas hatibû çewisandin û pelixandin û çavtirsandin ku xwestina tiştek bona Kurda bimîne li alîkî, ew nikaribûn dergûşên xwe yên di pêçekê de jî biparêzin !

Têgihiştina vê rewşê pir û pir zor û zahmet e. Ez bi awakî din şîrove bikim; gava nefsa canê te, hebûna te, goştê te hil û heram bê nîşnadan, tu wek tişteke necîs û lanetkirî bê zanîn, dilê her kesî ji te lihev bikeve, tu dev ji fikr û ramanan berdidî û têkoşîna bedena xwe didî, da ku mirov ji te nerevin. Ew nifş, nifşa piştî serhildan û têkçûn û qirbûnan di vî halî de bû û kî ji wana re bigota;” were” direviyan, nedigotin çê ye, xerab e, faşist e, konek e, xwe diavêtin hembêzê. Ew li ber dijmin, ji qidûman ketî, çok dabûn erdê..

Êdî bi canê xwe bilîbûn.

Kurd? Kurdistan? Tew lo looo! Tu li ku;ew li ku; Kurd û Kurdistan li ku... Hema ji te re digotin:

“-Huş be! ji dewletê re dewlet lazim e!” îro li ku, ew rojên reş li ku? ***

Di pêvajoya vê meşa dûvdirêj a Tevgera Azadiyê de, gelekên me an rêya xwe şaş kirin, an westiyan, an bi nexweşiya “ez im, mezin im, divê serok bim” ketin û ji refên xwe veqetiyan û çend kes dan dû hev gotin em ên jî bibin refek ji wan refên jêhatî û qehreman; li dijmin teng bikin deşt û meydan... Lê ew jî, çi serokpartî çi axa çi şêx û mela, wek piraniya (exlebê) pêşiyên xwe, yên “mala xwe bi destê xwe mîratkirî” tênegihîştin ku; yekîtiya herî xirab a kurdan - her yek bi serê xwe çiqas çê û qenc dibe bila bibe- hêjayî bi hezaran partî û kom û fraksiyonên jihev cuda û cihêbûyî ye . Heft Xwzila, Rehmetî, di şûna ji refê xwe veqetîn û virde wê de axavtin û dijmin bi xwe û bi me hesandin û kenandin, dijberiya xwe, wek pêşiyên xwe yên pîroz bi xeyidandineke biçûk û şêrîn bi dilmayîneke serbilind û bêdeng bi gotinek ji wan gotinên nefsbiçûkan ên helîmî, Bi gotinek ji wan gotinên dilşikestîyan ên selîmî bi rûnermî, bi lêvekenî hêdîka bianiya ziman; An jî tenê bigota; “ lawikno, keçikno, berxino; ez dikim nakim hûn bi ya min nakin, lê dîsa jî ez nifiran li we nakim. Xwedê siûda we lê bîne, ez dibêm hûn şaş in, divê xwe sererast bikin...” Û biçûya Qolhesara şewitî, wekî hemî rûsipiyan; destşûştî lingşûştî; ji xwe re di nava qewmê xwe de rûniştî... O Xweş! Hatin û çûyîna gundê Rehmetî û gundê me bi peyatî çend saet dikudand. Mezinên me, hê beriya Şêx Seîd, di wexta Şêx Eliyê Paloyî de vê malbatê wek hêjayîyek giranbiha hesibandine û qedr û qîmeta wan zanîbûne, her tiştên xwe yên vê cihana derewîn, jiyan jî tê de, di rêya wan de dane. Lê vê dawiyê dilê gelekan ji wan sar bûye... Ew kelecan û evîn û hêviya berê ya bi bihîstina nav û dengê wan diket nav dil û gurçikên hemî Kurdan pir kêm bûye. Gunehê min du car pê tê. Xwedê Rehma xwe lêke; me jî bide xatirê mezinên wî; lê heyfa wî bû...

Pêşniyarên Başbûx Paşa û mesela Meta Zulfînazê

Serokê artêşa Tirk wê rojê çû Mêrdînê û li wir çi li ser dilê wî hebû, çi hat ber devê wî bê tirs û bê xem gotin. 


Kî çi dibêje bila bibêje, di van rojên dawîn ên bi nîqaşên “li ser çareseriya demokratîk têr û tijî” de gotinên wî, niyet û planên çareseriyê yên dewleta  Tirk bi awakî rût û repal raxist ber çavan.

  Paşa, wek siyasetmedarên rovî, xwe vir de wê de neavêt rasterast got: “pirsgirêk ne nezaniya Kurdî ye; kêmasî di nezaniya Tirkî de heye. Ji % 95 kesên temenê wan ji 50’an berjêrtir de jî pirsgirêk tune ye; lê kal û pîr , bi taybetî jin Tirkî nizanin. Derd û kula mezin ev e..."


Dîsa camêr qe veneşart û got; “zimanê dayikê ji dayikan tê hînbûn...” Piştî ku ji jinan pirsî û dît ku jinên Kurd ên tirkînenas di anîna zarokan de pir jêhatî ne; ev yek bû kelem di çavên wî re çûn, bi wê êşê hew xwe girt û bi leşkeriya xwe nema, digel siyasetvaniyê, dawiya dawîn dest avêt doxîna mirovan jî û bê şerm û bê minet vê kelamê jî kir: 


“Hûn çima evqas pir zarokan tînin! Ne heyfa wan e!” 


 Divê hûn gotinên wî bi çav û hiş û mejiyê kurdewarî tefsîr û şîrove bikin û wer bixwînin:






Divê hûn hevoka wî ya “Hûn çima evqas pir zarokan tînin; ne heyfa wan e” bi vî şiklî sererast û bi bidawî bikin: 
“Ne heyfa wan e ku ew ên bi Kurdî biaxivin!” 

Paşa dibêje; 
“ gelî aqilmend û pîspor û MEB'î Û DPT’î û MİT’î û JİT’î û TİT’iyan!  va ye ji sedî 70 û 80 Kurdan –dibe ku bi gelemperî nebibin Tirk jî- hatine ser rêya tirkbûnê. Çi dikin bikin li benda Ezraîl nemînin wan kal û pîran jî hînî Tirkî bikin."

  Başbûx, bi sê dengan bang kir got; "jin, jin, jin... Heta hûn jinan bi tevahî hînî Tirkî nekin, xetereya hînbûna zarokan a Kurdî berdewam e. Jiber ku zimanê dayikê ji dayikan tê hînbûn... " 


Başbûx berê xwe dide Kurdan ji wan re jî dibêje: 


“ Tirkî zimanê aborî û ragihandinê û fermî ye. Lê dîsa jî, ger hûn pir dixwazin di mala xwe de bi Kurdî biaxivin, di mal de zarokên xwe hînî Kurdî bikin” 


Bala we kişand ew çi dibêje:


" Zikê xwe bi tirkî têr bikin( Tirkiya we tunebe hûn ê birçî bimînin). 


Bi mirovên din re hûn ê bikaribin tenê bi tirkî têkilî deynin, karên we yên bi dewletê re jî gere bi Tirkî be. 


Gava we van şertan anî cih, mafê we yê axaftin û perwerdehiya Kurdî, ew jî tenê di mal de, heye. Em qarişî nava mala we nabin."

  Ew jî, hemî karbidestên dewleta wî jî baş pê dizanin ku gava ziman di tevahiya qadên jiyanê de neyê bikaranîn wenda dibe û diçe. Zimanekî navmalî ji “çawayî baş î” wêdetir kêrî tu tiştî nayê. Tu ji mala xwe derketî nikarî pê tu derd û kulên xwe bînî ziman. Wek mînak; 
tu nikarî bi Kurdî bibêjî; “ altin dovîz ve borsa endekslerî dûştûgûnde emlak piyasasi canlanır”. 
 Tu nikarî bi Kurdiyek zelal bibêjî “ şû dîlekçenîn sayi ve tarîhînî bana verînîz kî genel mûdûrlûkte takîp ettirebîleyîm” 


 Tu, di tu qadeke fermî de bi zimanê xwe nikarî kesî gilî bikî. wek mînak tu nikarî bi sedî sed Kurdî bibêjî; "astsûbay îctîmaya geç gelmedîgîm halde, Kûrt olmamdan gicik kaptixi îçîn bana oda hapsî verdî, 3- 5 nobetî yazdi”. 


 Tu bi kurdiya dayika xwe tu car nikarî hesabekî bikî, pirsek matematîkê, fîzîk û kîmyayê çêbikî û ragihînî kesek din; 


“ bîr açinin îç açilarinin toplami 318 derece, diş açilarinın toplami îse bûnûn ûçte bîrî kadardir...” 


Ev pirs jibo te bi qasî derbasbûna te ya di ser pira siratê re zor û zehmet e.


 Bi dilê Başbûx be, tu wek kurdek kurdînas ji zanistê jî, ji têkiliyên bi kesên biyanî re jî, ji kar û barên aboriyê yên giranbiha jî, ji têkiliyên bi sazî û dezgeh û rêxistinên fermî re jî, ji mafê xweparastinê jî, mehrûm û bêpar bî. 


Tu yê tenê bikaribî bi Meta Zulfînazê re ( tixûbê têkiliyên te) 
hesabê hêkan bikî (bi zimanê navmalî ast û sînora danûstendin û aborînasiya te evqas e ) 


Heger Meta Zulfînaz (xeynî Meta Zulfînaz karê te bi kes û sazî û rêxistinek din be, zimanê te têra têkiliyê nake) 


te bixapîne, hêkên ne qenc bide te, (ger feraseta te ya ku te bi kurdiya navmalî bidest xistiye têra têgihiştina konektiya Meta Zulfînaz’ê bike) 


tu yê di cih de bizanibî ku ew cilq in (ma li tu yê madeyên kîmyevî yên jahrî bînî hişê xwe; asta zanatî ya ku te ji dayika xwe stendiye ev e ku; tu yê hêkan bidî ber guhê xwe biçelqînî; deng jê bê, bizanibî ku ew xera bûne.) 


û Meta Zulfê mafê te binpê dike ( radeya hişmendiya te), 


tu yê giliyê wê bi mêrê wê, bi Xalê Evrihîm de bikî (qada ragihandin û hiqûqê jî ji bo te heta vir e). 


Xalê Evrihîm hate rihmê û pereyê te li te vegerand da te, jixwe da; ger neda, tu yê pê re pevbiçî, bikî şer û qîrîn û , Xwedê neke qetl û xwîn... 


Divê tu jiyana xwe ya Kurdewarî, ya ku dewleta tirk pêşniyar dike, di gund de, di nav malan de derbas bikî ; debara xwe, aboriya xwe bi danûstendina hêkan bikî. 


Kurdo, Kurdê jiyana te ya kurd û Kurmancî di vê çarçoveya teng de heta nifşek an dimîne an namîne. Nifşa te çû ber rehma Xwedê, nasname ya te jî bi te re... 


Tinaz û henek li alîkî, divê Kurd dest û dev ji hemî daxwazî û xewn û weyalên xwe berdin û di van rojên nîqaşên çareseriyê de bi tenê, sirf, bes “ji kireşê heta zanîngehê” daxwaziya perwerdehiya mecbûrî ya bi zimanê xwe bikin. 


Hûn ê bibînin Îlker û Tayîb û Gul û Çîçek wê bi xweseriya dempkratîk jî, bi sîstema federatif û bi ya eyaletî qaîl bibin bi perwerdahiya bi Kurdî nebin! 


Tevn û dafik û xefika ku ew jibo me daxistine, yeqîniya we bi Xwedê be, ev e... dikin hestîkî bavêjin ber Kurdên her çar aliyan û welatê xwe li ber çavên hemî Kurdan şêrîn bikin û di nava çend deh salan de ne tenê ên bakûr, tevahiya Kurdan di kuçe û kolanên metropolên xwe de bikin tirk û bi vê yekê mexsed û mirazên dilê îtîhadî û Jontirk û Atatirkê xwe biqedînin; ên Tayîb û Başbûx jî serde... 
                                                                                           Mamoste Marûf