Heleba Kurd

Ernest Chanter Beg, di Adara 1881'an de bo lêkolîneke zanistî  ya ji Mezopotamyaya Jorîn ta Kafkasyayê tê  wezîfedarkirin. Ew her merheleya rêwîtiya xwe di albumekê de dide hev.  Ev albuma duyem e. Ji Helebê heta pira Kersunê çi wêne girtibe di vê albumê de kom kiriye.  Wêne baş nehatine parastin. Rengê gelekan an jêçûne an çilmisîne, hen jî li ser wan belekî peyda bûne. Heta ji min hat min ew paxiş kirin. Bona ku kurdînivîs jê îstifade bikin, li bin wan Kurdiya wan jî nivîsî.. 

Ev rênexşeya Ernest Beg e. Peywira wî ji Helebê destpê dike. Li ser nexşeyê ji destpêkê ta dawiyê rêwitiya wî tê dîtin. Ew di  Adara 1881'an dest bi gera xwe dike, di îlona heman salê de li Kafkasyayê bi dawî dike.

 

ü

Ziman Zindî ye Heval...

Gelek Kurd hene, van salên dawîn rexneyên tûj li Kurdiya nivîskî dikin. Ew wê wek "Kurdiya Akademîk" diçingînin, henekên xwe pê dikin.

 (Çingandin;bi niyeta xerab di civatê de belavkirina navê yekî-tiştekî). 

Helbet ew sedî sed neheq jî nînin, ji ber ku nifşa nû gelemperî,heta geşbûna Tevgera Azadiya Kurd an çand û zimanê xwe dabû ber aşê pişaftinê, an ji erdnîgariya xwe veqetiyabû ketibû bin bandora zimanê serdest. Piştî ku hişmendî û hestiyariya bo ziman şîn bû, wan dît ku ziman ji dest çûye. Di jiyan û mejiyê Kurdê beriya Tevgera Azadiyê de Kurdî zimanê bav û kalan, zimanê Tirkînezanan bû û tenê bi wan re dihat axaftin. Ew malkambaxan jî xemxurên zimanekî têkûz nebûn. Bi Kurdiyeke qilopiloya wek ya TRT Kurdî razî bûn, bes karê wan biçe serî... Kurdê nû yê şiyar û serwext û azad bi Tirkmancî ne qayîl bû. Dixwest bi zimanekî xwerû Kurdî biaxife lê, rebenan an jidayîkbûnê şûnde an jî ji destpêka dibistana seretayî virde bi malbatkî dev ji Kurdî berdabûn. Xeynî çend pirtûkan  li derûdora wan Kurdiya resen û têkûz nemabû.Wan dest bi xwendinê kir. Lê pir asyî ye ku pirtûk bi giranî bi zimanê gelêrî, navmalî û navgundî na, bi zimanê nivîskî dihatin nivîsandin. Ew ji bela bêderfetiyê piranî zor dan xwe û bi wî zimanê xerîb, biyanî, bi peyvên nû têrtijî, kesnedîtî axifîn:

Heval çawayî?

-Di vê pêvajoyê de nikarim peyva baş bikar bînim..

"Pêvajo çiye heval, bikaranîn çiye ez qurban, bilêv kiri...?"

Hin ji wan jî rasterast bi mantiqa Tirkî xeber didan. Hevokên Tirkî werdigerandin Kurdî... 

Ev merhaleyek e normal e û divê civaqa me teqez tê re derbas bibe, dibe jî... Roj bi roj zimanê me yê rojane û yê nivîskî ji hev veqetin û her du bên ser hemdê xwe, di riya xwe de biçin. Hêj maye.

 ***

Ziman wek organîzmayek jîndar e. Diguhere, vediguhere dikeve formeke nû. Lewre di mijara ziman de divê meriv bênfireh be, xwedî tolerans be. Derba mezin a meriv li ziman dixe rexnekirina axaftina kesan e. Divê heta kesekî bi xwe daxwaz neke Kurdiya wî neyê sererast kirin. Xeletiyên wî nedî rûyê wî. Dema guhdariya kesekî Kurdî nebaş tê kirin  heta ji meriv tê gere giran be, xwînsar be, bi helîmî û selîmî, wekî ku her tişt di rê de diçe lê guhdarî bike. Ê ku lê guhdarî dike çiqas xwe bişidîne, çiqas kela wî rabe, çiqas talaş bike, rebênê li hemberê wî deh car lê dikeve tengasiyê.

****

Me gotibû ziman jîndar e, diguhere vediguhere, û zimanê rojane û nivîsê ji hev cuda ye. Ez dixwazim ji Tirkî mînakeke balkêş bidim. Ez ê hevpeyvîneke bi Tirkiya 300 sal berê pêşkêşî we bikim, ka ji kerema xwe re lê binêrin çiqas dişibe Tirkiya îro?

Ya din, Tirkîya nivîskî ya wan salan bînin ber çavan, ti elaqeya Tirkiya rojaneya devkî û ya nivîskî bi hev re heye gelo?

(Ey paybend-î damgeh-î kayd û nek; takey meşgaleyî dehr-î bîdîreng)

Pirtûka bi navê Agrammar of the Turkish language ji alî bazirganekî Îngilîz ê bi navê Thomas Vaughan ve hatiyê nivîsandin û yekem Pirtûka rêzimaniya Tirkî ya bi Îngilîzî ye.

Qasî ku ji bergê têgihîştin ku wî li Îzmîrê bazirganî kiriye, pirtûka xwe di sala 1709'an de li Londonê daye çapkirin.

Bi xwendina wê hûn ê him guherdetiya ziman bibînin, hi gelek bikenin, him jî Îngilîzkiya xwe pêşde bibin...

turkche tekelumat (turkish dialogues)

evelky tekelumat (the first dialogue)

sabah kaldughy zaman suileshmec ichun (for discourse sake, when about to rise in the morning)

- bre oglan sabah yakinmy? (ho boy, is it nigh day?)

- ghyunash bile dogdy bir saatdan artik dur. (the sun hath been up above an hour.)

- hich oile olurmy? ta bukadar chok oyudummy? (is that false? or have i slept so long?)

- pengerelery achdugumzaman gurursenghiz. (you'll see when i have open'd windows.)

 - gercheksin. tez imdy bonga zibunimy ve koftanimy ghetur. (thou'rt in the right. bring me therefore presently my wastcoat and undervest.)

 - ishte, sanduk ustunde bashingiz yanínde dur. (see, they are on the chest nigh your head.)

- var imdy bonga su ghetur, ellerimy ve yuzimy yuyaim. (go then, bring me water to wash my hands and face.)

- isijakmy istersengiz? (will you have it warm?)

- yok; ben o kadar hape deghilim. (no; i am not so chilly.)

- silagec kande dur? bre murdar ne ile silinaim? (where is the towel? out you sloven, what shall i wipe with?)

- sultanum temuz yok dur, ben onlary chamashire yaikamaghe virdim. (sir, there's none clean; i have given them to the washer.)

- imdy ghymleghimle silinaim. (then i'll wipe with my shirt.)

- shimdilic bu makrameyi alling, ke temiz dur. (this towel you make this moment, for 'tis clean.)

 - benim chorablerim nere dur? (where are my woolen socks?)    

- all, bende dur. (here they are, take them.)

- pabuchlerimy sildingmy? (have you clean'd my shoes?)

- daha silmadim emma siz gaininge ben silerim. (i have not yet wip'd them, but whilst you dress your self i will wipe them.)

- tez ile imdy. (quickly then.) - emringhize moteim. (i'll obey your command.)

- oghlan iskemyly ghettur. (boy bring a chair.) oturunguz

-sultanim kerem aileng. (pray, sir, sit down.)

-ya sultanim ne dir halingiz? (well, sir, how goes the world with you? (or how do you?))

- shuker, alhemdulillah. (well, god be prais'd.)

 - hizmettinghiz varmy?

-bir shei lazimmy? (have you any service? have you need of any thing?)

- ben size bir rige itmeghe gheldim. (i came to beg a favour of you.)

- haman tec buyurung. (then freely command.)

- agher ishingiz yokise benim'le charshuye gheling; sizing'le bir cauch shei satun alsem gherec ke bildighim deghil. (if you have no business come with me to the bazar (or shops) i need you to buy some things which i don't understand.)

- ne satun almak istersin? (what will you buy?)

- agem sejadelery ve kilimlery, ve dulbendleri, ve bugasilery. (persian carpets, striped ones, muslins and callicoes.)

 - nola, bash ustune, neshekil akchanguz var dur? (well, on my head be it, what sort of money have you?)

- ufak akche. (small money.) - ufak akche gedgmez, zera agemar arslanidan ve ya altundan gairy akche almazler. (small money will not pass; for the persians will not take other money than lyon dollars or gold.)

- nichun? (why?)

 - zera ufak akche aresinde zuyuf akche chok dur. (because among small money there is much false.)

 - korkarim bende aldandim. (i fear i have been cheated.)

- nige? (how?)

- dun on besh rial grush buzdum; bilmem akche eyumydur, fanamy dur. (yesterday i receiv'd 15 ryal or weighty dollars; i don't understand money, whether it be good or bad.)

- kimdan buzdunghiz? (who did you receive them of?)

- onuny bir tchufudan beshiny mehanegidan. (ten of a jew, and five of a taverner.)

- ghyuster, bakaim, puh ne guzel akche, yarisy kelp dur. (show it, i'll look on it, puh, what brave money, half is false.)

- ya nige ideim shimdy? (and how shall i do now?)

- ne chare, zarar chekersinghiz, gecheni bazarde harge idersinghiz, ghegemainy saklarsiz. ya yine sherab alub mahanegiye virirsinghiz. (what remedy, you must stand by the loss, what passes, spend at the bazar; what will not, keep: or when you buy wine again, give it to taverner.)

- varaim imdy evve, gairy akche alaim. (i will go home then, and take other money.)

- varinghiz, emma tez ghellinghiz, zera koshluk gedgdy, oile yaklashdy. (go, but come quickly, because the morning is past, and noon draws nigh.)

- ben tez ghelurum, haman yabane ghitmenghiz. (i will come presently only don't go abroad, (or be out of the way.))

- yok ghitmem, sizy bunde beglerim. (no i will not go away, i'll stay for you here.)

- imdy allah ismarladic. (then god be with you. adieu.)

- var saglikile. (go in safety.)

- oglan. (boy.)

- leppec sultanum. (command sir.)

- ghettur bonga divity, ve kelemlery, hem bir iki tabac kyahid o ghellinge, ben bir mectub yazaim. (bring me an inkhorn, and pens, and a sheet or two of paper whilst he is coming, i'll write a letter.)

- divit hazir, emma ichinde ne lika var, ne murekkeb. (the inkhorn is ready, but there is neither lika, (that is cotton or silk or the like) nor ink in it.)

- ya nige oldu? (and what's become of it?)

- bilmem, zahir kurudy, yuvarlek oldy, ichinden chekdy. (i know not; sure 'tis dry'd up, become a pellet, and rolled out.)

- ya nichun gyuzetmazin? (and why don't you look to it?)

- ne ecsighim benim? ben yazigy deghil im. (what is't to me? i am no writer.)

- gyundan gyune bir az su kosang ne olurdy? (if daily you put a little water to it, what trouble would it be?)

- katerime ghelmez. (i don't remember it.)

- ya akling nerade dir? (and where are your brains?)

- benim gairy khidmetlerim chok dur. (i have a great deal of other business)

- var imdy murekeb shishe sen ghettur. (go then, bring the ink-flask.)

- ondade hitch bir shei yok dur. (there's nothing at all.)

- otaghy gyun iki akchelik murekeb aldim idy; nige oldy? (the other day i bought two aspers worth of ink; what's become of it?)

- ne asil otaghy gyun? iki ay ghedgdy, belky dahy ziyade. (what other day? 'twas two months ago, and perhaps longer.)

- hala ghettur bakaim. (bring it now, i'll look, or see.)

- ishte bak, hem gyuflammish hem kurumish dir. (look, see 'tis both mouldy and dry'd up.)

 - var imdy dugandan bir akchelik al. (go then, buy an asper's worth at the shop.)

- vir imdy akche. (give me money then.)

 - yaningde bir akche bulunmazmy? (have you not an asper about you?)

- kalmady. (no; (or none remains.))

 - benimde ufak akche yok dur. (i have no small money.)

- var viresy al, sungre viruruz; yokse bize inanamzmy dersin bir akchelik murekebe? (go take it upon tick, we'll pay hereafter; or do you say he will not trust us for an asper's worth of ink?)

 - inanur, emma aiepdur. (he'll trust, but is's a shame.)

- var, chok suileme. (go, don't prate so much.)

 - ishte ghetturdum. (see i have brought it.)

- duc imdy divite, ne pec suluimish. (pour it then into the inkhorn, how watry it is.)

- gairisy yok dur. (there's no other.)

- ricdan nerede dir? (where's the sand box?)

 - divit yaninde gurmezmysin? (don't you see it by the inkhorn?)

 - ya balmumy nige oldy? (well, what's become of the wax?)

- bakaim, raflarde idy; daha dururmy bilmem. (i'll look; it was on the shelf; whether it be there still, i know not.)

- bak, hem bir mum yak, muhurleyejek zamande hazir olsun. (look, and light a candle, let it be ready against sealing.)

- daha atesh yakmadim. (i have not yet kindled the fire.)

- kav chakmak yokmy dur? (have you not a steel and tinder? (kav is leather us'd as tinder))

- var; emma ghibrit yok dur. (yes; but there's never a match.)

- yok olasin bulaiky: heb yok, hep yok. (i wish thou wert not: all's no, all's no, (with you.))

- var imdy kungshilikde yakiver. (go then to the neighbourhood, and light it.)

- ghel, ghel, bu gyun aying cauchingy gyunidir? (come, come, what day of the month is this?)

- bonga sorarsenghiz, ne ay bilurum ne gyun. ( if you ask me, i know neither the month, nor the day.) - hai eshec, hai. (away ass, be gone.)

                                                                                Mamoste Marûf