Koma lêkolînvanên UNESCO’
yê ya pîsporên zimanên di
xetereyê de
şaxa mîrateya çandî
UNESCO
1, rueMiollis
75732 PARIS cedex 15
Tel.: +33 (0)1 45 68 42 52
Fax: +33 (0)1 45 68 57 52
Mamoste Marûf
Zindîtî û Mirina Zimanan
Koma lêkolînvanên UNESCO’ yê yên pîsporên
zimanên di xetereyê de
I. Pêşgotin
Dîroka nêzîk
Liv û
tevgerên UNESCO’ yê yên ji bo piştgiriya
çêşîtdariya lîngûîstik a li Cihanê (2), di demek
pir nêz de, di encama xebatên van bîst salên dawîn de destpêkiriye. Bi rastî jî
rêxistin, di salên 80’an de bala xwe dide cûrbecûriya zimanan û wan wek hêmanek
bingehîn a pirrengîniya çanda mirovahiyê dibîne û dipejirîne.
Beşa
mîrateya nedîtbar a UNESCO’yê, bi rêveberiya
Stephen Wurm ê rehmetî “Pirtûka Sor” a UNESCO’yê ya li ser zimanên di xetereyê de diweşîne. Dema rêxistin, di
sala 1997 de projeya aşkerekirina “serberhemên
mîrateyên devkî û nedîtbar ên mirovahiyê” da destpêkirin, zimanên di vê rewşê
de neketin ber vê xebatê. Lê, di Îlona 2001’ an de endamên jûriya navneteweyî, ên ku peywira aşkerekirinê dabûn ser milê xwe, ji
UNESCO’yê daxwaziya lêzêdekirina programek jî
ji bo “zimanên di xetereyê de ”
dike. Di heman salê de, 31’emîn danişîna konferansa giştî ya UNESCO’yê, bi
erêkirina “Bangewaziya navneteweyî ya ji bo pirrengîniya çandî” bal kişand ser
girîngiya çêşîtdariya zimanan û vê yekê jî wek baskekî nû yê xebatê xist nav bernameya
çalakiyên xwe.
Di sala
2001’an de, di 2’yemîn Konferansa navneteweyî
de - ya ku li ser zimanên di xetereyê de hatibû lidarxistin ( li Kyotoyê, di çarçoveya
projeyên li ser zimanên li derûdora Pasîfîkê yên di xetereyê de pêkhat) - hat
dîtin ku UNESCO û parêzvanên zimanên di
xetereyê de wek hev difikirin: Teqez divê çêşitdariya zimanan bê teşwîqkirin.
Di heman konferansê de Noriko Aikawa; “rêvebera navenda navneteweyî ya zanistên
beşerî” ya wê demê, Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Osamu Sakiyama û Akira
Yamamoto şêwra xwe kirin yek û bangewaziya hevkarî û koordînasyonê li tekoşer û
zimannasan kirin.
Bi vî hawî UNESCO di warê pirsgirêka
zimanên li ber wendabûyinê de ket nav xebateke nû ya navendî. Di navbera Sermaweza
2001’an û Adara 2003’yan de komek ji zimannas û ji parêzvanên zimanan pêkhatî, bi mabesta avakirina sîstemek ji bo geşkirina jiyandariya zimananan bi Rêxistinê
re xebatek hevpar meşand û ew, pêwîstiyên
hevgirtinî yên li jêr destnîşankirin.
Tevahiya
lêkolînvanên vê xebatê, bona bi belgewarkirin
û parastin û zindîkirina zimanên wan, bi civakên xwedî zimanên li ber wendabûyinê
re hevkarî û danûstendinên xurt pêk anîn. Xebatên ku di nav van
civakan de hatin kirin, li ser rêmanên “beramberî û hevkariyê” hatin sazkirin.
UNESCO
di Adara 2003’yan de, bi hevkariya Komîsyona
UNESCO’yê ya netewî ya Hollandî li ser bernameya “ rizgarkirina zimanên liber
wendabûyinê”(4)
civînek navneteweyî ya pîsporan lidarxist. Naveroka wê, terîfkirin û xurtkirina
rola Rêxistinê ya ji bo zimanên di xetereyê de bû. Beşdarên wê; nûnerên civakên xwedî zimanên di xetereyê de,
zimannas û endamên rêxistinên nefermî
bûn. Ev civîn bi van armancan hat organîzekirin; (1) terifkirina asta helandina
zimanan û tesbîtkirina krîterên ji bo nirxandina rîskên windabûyînê( pejirandina
dokumenta “Zindîtî û Mirina Zimanan”) (2) Lêkolîna rewşa tevahiya zimanên li
seranserê Cihanê, (3) Danasîna (terîfkirin) rola UNESCO’yê (4)A yek; Ji
rêvebirê giştî yê UNESCO’yê re pêşniyaz kirina sîstem û stratejiya rizgarkirina
zimanên di xetereyê de; a dudo; parastin û teşwîq kirina çêşîtdariya ziman û
çanda mirovahiyê.
Di vê pêvajoyê de di qada navneteweyî de rewşa
zimanêKurdî bi awakî fermî tu car nehatiye rojevê. Divê tevger û rêxistinên
kurda di vî warî de li xwe mikur bên, berpirsiyariya xwe bipejirînin û xetereya
ku zimanê wan rûbirû ye demildest ragihînin saziyên navneteweyî. Ev yek, bi
qasî ku bo rizgar kirin û têkûz kirina ziman pêwîst be, bo têkoşîna neteweyî jî
argûmanteke rewa ye. Di sedsala 21’an de wer dixûyê ku bîrdoziya hevbeş a entelîjansiya
ya mirovahiyê, dê her ku biçe ji binî ve terka “hestiyariyên bi tixûbên
dewletan ve sînorkirî” bike û dê li ser parastina xweza û havirdor û
çêşîtdariya çandî ya Cihanê ji nû ve şax vede. Ev hişmendiya ku bo parastina çeşîtdariya
zimanan roj bi roj zêdetir dibe, dê derfetên mezin bide têkoşîna azadiya gelê
kurd.
Mijara vê dokumenta navborî
Ev dokument dike (mabesta wê) ji bo
dîtina rê û rêbazên jiyandina zimanên li ber wendabûyînê alikariyê bide civakên
axêverên van zimanan, bide zimannas û perwerdekar û biryarderan. (desthilattdarên
navendî, hilbijartiyên herêmî û rêxistinên navneteweyî jî tê de) Neh
pêkerên(faktor) ku li jêr hatine rêz kirin, di warê tesbîtkirina hewcedariyên
wan ên bingehîn de dê ji wan re bibe alîkar.
Xalên
ku divê ew demildest bala xwe bidinê ev in: lêgerîna dokumetên li ser zimanan,
amûrên perwerdekariyê, formasyona zimannasên herêmî, gihandina mamosteyên van zimanan,
veguhertina polîtikayên têkildarî zimanan, hestiyarkirina raya giştî, ji bo bi
cih anîna hemiyan jî alîkariya aborî,
lojîstîk û teknîkî.( ji aliyê zimannas û rêxistinên sivîl û rayedarên herêmî û saziyên navnetewî ve)
Wek li jor tê destnîşan kirin, heke bi riya lîkolîneke
dorfireh rewşa kambax a zimanê Kurdî bi awkî zanistî bê tesbît kirin, digel
alîkariya madî û siyasî bi navgîniya
UNESCO’yê ev pirsgirêk di qada navneteweyî de jî bê nîqaş kirin . Di vê rapora fermî ya
UNESCO’yê de guherandina polîtîkayên dewletan ên di warê zimanan de, wek
armancek bingehîn hatiye pejirandin. Qe nebe, ev rapor dê zor bide rayedarên
navendî da ku ew ji bo parastin û teşwîq kirina zimanên di xetereyê de di
zagonên rêveberiyên herêmî dedemildest guherînên pêwîst pêk bînin. (Mamoste Marûf )
Îro û sibeh
Mirovahî ji bo parastina dînamîzm û taybetmendiya
nasnameya zimanên xwe carek din bi pêleke têkoşînê ve rûbirû ye. Ji bo hemî
gelên cihanê îro hevkarî divê; da ku ji hêza pirrengîniya çandan û ji hêza hemî
zimanan sûd werbigrin. Ji bo vê yekê çi çavkanî dibe, çi pisporên ziman û
civakan ên rêxistinên sivîl û fermî û yên saziyên perwerdehiyê dibe, di hemî
ast û qadan de danûstendin tên pêşniyaz kirin.
Pispor, ji bo tesbîtkirina hewcedariyan, ji bo
piştgirî û alîkariya parastin û dewlemendkirina zimanên civakan (ên xwedî
zimanên di xetereyê de) amade ne. Gava civakek xwedî zimanê di xetereyê de ji
van pisporan bangewaziya rizgarkirina zimanê xwe bike; di warê plansazî, sepan(îcraat)
û nirxandinê de alîkarî deynê stûyê wan e. Her yek ji wan, di pêvajoya ji nûve
zindîkirina zimanan de xwedî rol e. Em werên ser rêxistinên neteweyî û navneteweyî;
alîkariya pêwîst li wan e; da ku ev program bikaribe bimeşe. Civina pisporan a
sala 2003’yan, destnîşan kir ku ji bo rizgarkirina zimanên di xetereyê de heta bala
raya giştî ya cihanê bê ser parastina çêşîtdariya zimanan, merhaleyek misoger
dê berdewam be. Beşa Mîrateya Nedîtbar a Şaxa Mîrateya Çandî ya UNESCO’yê, di warê ragihandina enformasyonê de amade ye rola
mezintirîn bileyîze. Serokê giştî yê UNESCO’yê
bi veqetandina pereyan ên ji bo destpêka
xebatên di çarçoveya “bernameya zimanên di xetereyê de” (2004-2005) berpirsyariya giştî îlan kir. Bandora bernameya UNESCO’yê ya di
warê zimanên di xetereyê de bi beşdariyeke aktif a zimannas û têkoşeran pêkan
e. Ev yek jî berpirsyariyek jidil û demdirêj divê. Dîsa jî, ên ku zimanan
diparêzin an na, ne kesên biyanî, endamên wê ciwakê bi xwe ne: divê ew biryar bidin û bibêjin
ka parastin û xurtkirina zimanên wan pêwîst û guncan e an na? Ka ev kar bi
kîjan metodî dibe? Ji ber vê yekê ev dokument, bi qasî
zimannas û nûnerên rêxistinên têkildar, wan jî eleqedar dike.
Di warêxetereya ku zimanê Kurdî rûbirû ye de, heta niha tu
lêkolînek dorfireh a gelemperî nehatiye kirin, polîtîkayên bişavtinê û encamên
wan ên li ser gel, UNESCO jî tê de, di
tu saziyek navneteweyî de bi rêk û pêk nehatiye nîqaş kirin. Wek di raporê de
jî tê gotin ev peywir di serî de li ser milê sazî û rêxistinên kurda ye û divê
ew demekî zûtirîn bo pêşîlêgirtina
tengbûn û mirina zimanê xwe dora pêşî
asta zindîtiya wî tesbit bikin, dû re jî raya giştî ya navneteweyî di vî warî
de agahdar bikin, heke pêwîstî pê hebe ji wan daxwaziya alîkariyê bikin. Gava
ev rapor bi tevahî bê xwendin, ew ê bê dîtin ku ji dibistanên seretayî heta
zanîngehê ji bilî “perwerdehiya bi zimanê dayikê” û bikaranîna wî ya “di hemî
qadên jiyanê de” bo li ser xwe mayîna zimanekî tu rê û rêbazek din tune. Divê
Kurd vê rastiyê bi awakî zanistî wek rapor ragihînin rayedarên dewletê û saziyên
navneteweyî. (Mamoste Marûf )
Lê, xewnên min... Ez nikarim wan ji kesî re vebêjim,
Jiber ku xeynî min êdî kes bi şamîkûro naaxive.
Gava ji bilî te kes tune be, bihna te dernakeve.”
(Natalia Sangama,
Dapîreke Şamîkûro, 1999)
Çêşîtdariya
zimanan mîrateke jêneger a nirovahiyê ye. Ziman bi tevahî, kîjan dibe bila
bibe, her yek bixwe yekane şahedê dehaya çanda gelekî ye. Lewre mirina zimanekî
ji bo tevahiya cihanê wendahiyek e. Li Cihanê şeş hezar zimanên repertuwarkirî
bi piranî li ber wendabûyînê ne. Divê, bi bangewaziyek fermanî, demildest
dokumantasyoneke bê çêkirin, polîtîkake nû ya zimanan bê pejirandin û bona dîsa
wek berê çalak kirina van zimanan, têkiliyên nû bêne afirandin. hêzên hevkar ên
civakên navbori, pîsporên zimanan, saziyên sivîl û rayedarên fermî mecbûr in pêşî
li vê xetereyê bigirin. Divê bi lezgînî ji civakên xwedî ziman re - ên ku dikin
fonksiyoneke nû û çêker bidin zimanên xwe yên li ber mirinê – alîkariyek xurt
bê kirin.
Gava
zimanekî ber bi tengbûyînê ve biçe divê bê zanîn ku ew di xetereyê de ye. Ger xwediyên
wî dev ji axaftina wî berdabin û her ku çûye qadên bikaranîna wî kêm kiribin û ew î ranegihandibin ji nifşek a
nifşeke din, wê gavê ew avêtine xetereyê.
Bi gotinek din, wateya vê yekê ev e; “ êdî çi ezeb çi zarok axêverên wî
yên nû nema ne...
Zimanê
Kurdî roj bi roj ji hêla zarok û ezeban ve kêmtir tê axavtin. Li Kurdistanê di
gundan de zarokên pergala perwerdehiyê
ya bi Tirkî hîç an pir kêm nasîne, bi awakî çalak bi zimanê xwe yê dayîkê
diaxivin lê, ew jî bi tenê bo mijarên
navmalî û navgundî, bi têgih û peyvên bi hezaran salan berê, yên êdî di
teknolojî û jiyana nûdem de nayên
bikaranîn de diaxivin. Dîsa ev zarok, gava ber bi bajaran ve koçber dibin, zimanê xwe bi tenê di nav malê de, li derve jî
tenê bi xizmên xwe re dîsa di çarçoveyek teng de diaxivin. Bi ser de jî gelek
dê û bav piştî ku li bajaran fêrî axavtina bi Tirkî dibin, bi zarokan re bi vî
zimanî diaxivin û ji zimanê dayikê re tu qada jiyanê nahêlin. Mirov bi
dilrehetî dikare bibêje ku çi li bajarên kurda, çi li bajar û metropolên
Tirkiyeyê ragihandina zimanê Kurdî bo nifşên nû pir kêm e. Sedema herî mezin a
vê yekê wek li jêr jî bê vegotin ji hêla serdestan ve, bi taybetî di pêvajoya
Cumhûriyetê de “bê rûmet kirina “ ( bê
prestîj kirin ) a Zimanê Kurdî ye. (Mamoste
Marûf
)
Di pêvajoya
Cumhûriyetê de desthilatdariya tirk ji bo
ji holê rakirina nasnameya Kurd polîtîkayên cûrbecûr meşandiye. Di vê pêvajoya
dijwar de kadroyên nijadperest ên Komara Tirk, bi qanûna “ Taqrîrî Sûkûn” û bi êrişên komandoyan
ên salên 70’yan û bi rêveberiya awerte û
orfî ya bi dehan salan bi zora leşkerî; bi bêparhîştina
erdnigariya kurda ji razemenî û aramiyê
bi zora aboriyê;bi qedexe kirina
medreseyên kurda û bi ser wan de şandina meleyên hanefîyên tirk ên kurdînenas bi zora olî, dîsa bi qedexe kirina
perwerdehiya bi zimanê kurdî û li ser gelê Kurd ferz kirina zimanê Tirkî, li
ber çavê gel biçûkxistin,bi bêrûmet kirin û reşkirina hemî hebûn û hêjahiyên kurda bi
zora perwerdehî û çandî xwest zimanê
Kurdî ji binî veji holê rabike. Ev
zordestî derûniyeta gelê kurd serobino kir û bi xwe re dejenerasyonek mezin
anî. Gelek kurd, kurdayetiyê wek sedema
paşverûtî, xizanî û nezaniya xwe hesiband û heta jê hat bi lezgînî ji nasnameya
xwe dûr ket û veguherî makîneya xwe-bişavtinê. Nijadperestiya tûj a bi destê
dewletê di nav gelê tirk de bi cih kirî, rê li ber çêşîtdariya çand û ziman
digire û nahêle ku kurd zimanê xwe, bi taybetî li deverên kozmopolît ên tirk û
kurd bi hevre ne, serbest biaxive. Esnaf û karbidestên kurd ji tirsa ku muşteriyên
wan ji dest biçe, rastî pest û pêkûtiyan bên, pirî caran nasnameya xwe
vedişêrin, heta ji wan tê bi tirkiyek têkûz diaxivin da ku kes li kurdayetiya wan
nekeve şikê. Nifşên ji kurdên 40-50 sal berê peyda bûne, yên ku bav û kalên wan
ji bo kar û barên fermî û bo bazirganiya
bi tirkan re hînî zimanê tirkî bûne îro hema bigire bi tevahî ji zimanê kurdî
dûr ketine veguherine tirkîaxêverên
aktîf. (Mamoste Marûf )
Mirina zimanekî di warê çand û dîrok û
hawirdorê de tê wateya windabûna bêveger a çendik û çend agahiyan... Her
zimanek bi qeydê xwe şahediya pîrûpergala(tecrube) mirovatiyê dike. Jiber vê
yekê, divê mirov, kîjan dibe bila bibe,
“ziman”- wek mamoste bihesibîne-teqez ew bersîvên pirsên herî bingehîn
ên siberojê dê bidine me. Bi windabûna zimanekî re, em, çendik û çend amûran
-ên di warê têgihiştina binyat(stuktur)
û fonksiyona zimanan de û di warê fêmkirina ji kevnedîroka mirovahiyê de
alîkariya me dikin û em pê pirregîniya girîng a ekopergala(ekosîstem) Cihanê
diparêzin-jî winda dikin. Bi taybetî civakên têkildar (xwediyê van zimanan), vê
windabûnê wek jidestçûyîna nasnameya xwe
ya çandî û etnîkî jî dihesibînin.
Bi rastî
jî gelê kurd ziman ne tê de ol dibe , rengê çerm dibe, şêweya mezaxtinê
dibe bi her awayî dişibe gelênTirk Faris û Ereb ên li ser axa wî serdest û xwedî dewlet in. Zimanên van gelan ên bizora
dewletan li ser kurda ferz kirî, roj bi roj zimanê wan- tekane nîşaneya
nasnameya kurd- ji holê radike û nifş bi nifş wan tîne ser nasnameya xwedî dewlet... Wek mînak;
Seidê Kurdî di
parêznameya xwe ya bi navê “ Cinayet a 3’emîn a li Dadgeh a Îdareya Orfî” de
dibêje “...di 1908’an de li Stenbolê 20.000 hemwelatiyên min ên hemal ên ji
dilê xwe sax û saf û nezan hebûn...” ( Seidê Kurdî di sala 1908’an de bi
mabesta birêxistinkirina hemalên kurd-bona ku ew serpûşê bi navê kalpak tê
zanîn û ji avusturyaya ku dijberiya Osmaniyan dike tên kirîn boykot bikin;
nedin serê xwe - gelek serî diêşîne, bi wan re tê cem hev û şîretan li wan
dike)Ev girseya ji hemalan pêkhatî tevî zarok û jinan herî kêm dike 100 hezar mirov. Tu çavkaniyek nivîskî
û devkî qala vegera wan a ber bi welatê wan nake. Ew bi tevahî li Stenbolê
dimînin. Îro li vî bajarî tu kes rastî kurdekî bi malbatkî 100-150 sal berê
hatî û li vir bi cih bûyî, lê dîsa jî
nasnameya xwe ya kurdî parastî nayê... (Mamoste Marûf )
Heke Pêşgiriyên (tedbîr) ji bo liserxwemayîna zimanekî û ji bo parastina
çêşîtdariya zimanan, di qada herêmî,
neteweyi û navnetewî de rolek bi bandor û
li gorî hewcedarî û şert û mercên
demê bide ziman, tenê wê çaxê tesîrek erênî “li zimanên ku kêm kes pê diaxivin”
dike. Ev yek bazirganî dibe, perwerdehî
dibe, nivîs dibe, huner û çapemenî dibe di jiyana rojane de rê li ber bikaranîna wî
vedike. Lewre di vî warî de piştgiriya aborî û siyasî ya civakên herêmî û ya
rêveberiyên neteweyî pêwîst e. Divê hemî
dewlet, bi lezgînî, ast çi dibe bila
bibe ji bo piştgiriya hemî hewldanên di warê rewşa zimanên ku kêm kes pê
diaxivin de “agahiyên pêewle” tomar bikin.
Raborî
Yek ji prensîpên bingehîn ên
belgenameya damezrîner a UNESCO’yê jî, “parastin û berdewam kirina
çêşîtdariya zimanan” e û bi vê yekê rêxistin
dike: bi çand û perwerdehî û
zanistê mirovan nêzî hev bike û di nav netewan de rê li ber aşitî û ewlehî û hevkariyê veke û li
seranserî Cihanê bigihîje armanca xwe ya
garantîkirina rêzdariya giştî ya bo
hiqûq û qanûn û mafên mirovan û bo azadiyên gerdûnî yên bingehîn; ku ev azadî “nijad,
zayend, ziman û ol çi dibe bila bibe” di
qanûna bingehîn a Netewên Yekbûyî de ji bo hemî gelan hatiye naskirin.( Xala I. a
Qanûna Bingehîn a UNESCO’yê)
Bi
gotina Noriko Aikawa, “ UNESCO li ser vê
bingehê bernameyan amade kiriye. Li gorî van bernameyan çand dibe perwerdehî dibe bi her cûre amûran, di hemî warên
hevbeş ên (muşterek) ku mirovên hemnetew
bihev re parve dikin de divê ziman wek vektorek bibandor bê bikaranîn” (2001)
Armanca Pirtûka Sor a UNESCO’yê ya li ser zimanên di xetereyê de û programa
pêve xal bi xal ev e;
1.
Bi awakî sîstematîk berhevkirina
agahiyên di warê zimanên di xetereyê de;(statuya wan û asta lezgîniya lêkolînên
ku divê bên kirin jî tê de)
2.pêşxistina
lêkolînan û peydekirina materyalan ji bo zimanên di xetereyê de, ên ku li ber mirinê dixûyên û heta niha derheqê wan
de tu xebat nehatine kirin û kesî bala xwe nedayê lê, ew jî her çiqas wek
zimanên bi serê xwe(isolat) û ên herêmî (îdîom) nekevin nav tu kategoriyên
diyarkirî jî, di warê zimannasiya tîpolojîk û ya kemperî (comparatif) û ya
dîrokî de balkêş in.
3. Destpêkirina
sazkirina komîsyoneke navneteweyî ya projeyan û lidarxistina tevnek ji şaxên herêmî, bi wî şiklî her şax, Ji bo
têkiliyên pêwîst ên li seranserî herêmên mezin dê bibe xala nîskokê(odax); û
4. Teşwîq kirina
weşandina materyalan û encamên lêkolînên li ser zimanên di xetereyê de.
Lê dîsa jî di armancên destnîşankirî de
ji bo parastin û geşdan û vejandin(ji mirinê rakirin) û
berdewamiya zimanên wan ên mîrate de tunebûna
sêwirandina (pilansazî) xebatên
rasterast ên bi civakên xwedî zimanên di xetereyê de kêmasiyeke mezin a pirtuka sor e. Divê ev cûre lêkolîn bi
hevkarî û beramberî bên kirin. Di vir de wateya hevkariyê ne tenê ji dêvla tiştên ku ji axêveran(
ên xwedî zimanên li ber windabûyînê) têne stendin ve
dayîna xizmetê ye; di heman demê de di plansazî, sepandin(tetbîq kirin) û di pêşxistina
projeyên lêkolînê de jî hevkariyek çalak divê bê kirin.
Çawa ku li jor
jî hatibû aşkera kirin, di Konferansa Giştî ya UNESCO’yê
ya Cotmeha 2001’an de, “Danezan a Gerdûnî” (Déclaration universelle) ya li ser
çêşîtdariya çandî, bi yekdengî hatibû erêkirin û di wê de, di nav çêşîtdariya
bîyolojîk û pirrengîniya çandî û çêşîtdariya zimanan de çi têkilî hebin hatibû
destnîşankirin. Di plana çalakiyê de wek encam li dewletên endam û li civakên
axêverên zimanan şîreta (tewsiye) girtina ev tedbîran hat kirin;
1.
Parastina zimanan -ku ew mîrateyên mirovahiyê ne- û piştgirî ya
bo derbirîn(îfade) û afirînerî(création) û pexşkirina(diffusion) heta jê tê bi
hejmarkî pir û pir zimanan;
2.
Di hemî qadên perwerdehiyê de, di
tevahiya welatan de handeriya(teşwîqkirin)
çêşîtdariya zimanan û hêsankirina hîndekariya pir zimanan, heta ku dibe
di temenê biçûkayiyê de;
3.
Ger pêdivî
pê hebe, divê di sîstema perwerdehiyê de pedagojiyên
gerdîşî(traditionnel) û sîstemên perwerdehiyê (yên nûjen) bi hevre bên
bikaranîn bo ku metodên ragihandin û
veguhastina(transmission) agahiyan -ên ku
herî baş li çanda herêmî tên -
bên parastin û “bi têra xwe” bên
sepandin(tetbîqkirin); ger destûra civaka axêver(ê zimanekî li ber windabûyînê)
jî hebe, divê “daketina nav gel a agahîyên gerdûnî (informations universelles)
yên bi navgîniya torên global” bên teşwîqkirin, da ku çêşîtdariya zimanan di cihana internetê de
jî bê parastin.
Piştgiriya ji bo zimanên di xetereyê de
Rola civaka axêver
Li
seranserê Cihanê, kêmnetewên etnîkî her ku diçe dev ji zimanên xwe yên zikmakî
berdidin, qada perwerdehiya fermî jî tê de, ew wî bi zimanên din re diguherînin.
Gava mirov
bala xwe didê, di nav civakên etnîkî de li ser zimanên di xetereyê de nêrînên
cûrbecûr dibîne. Hin axêver, van zimanan
“êdî kevin û nekêrhatî û bêhêz”dipejirînin. Bi piranî, sedema vê têgihîna
neyînî, pest û pêkûtiyên civakeke din a
xwedî zimanekî cuda, lê di qada sosyoe-konomiyê de desthilatdar e. Ji wan hin kes
jî, digel vê rewşê, dikin pêşî li vê boçûnê bigirin û bona têkûztir kirin û
jiyandina zimanên xwe dixebitin. Car heye ev civak kreş, dibistan an qe nebe
sinifan vedikin, da ku tê de bi tenê zimanên wan bê axaftin.
Çi bikin?
Kesên
ji civakên axêver jî, di warê windabûyîna zimanan de, wekî zimannas,
perwerdekar û mîlîtanên dilxwazên alîkariya civakên axêver xwedî nêrînên ji hev
cuda ne. Daxwaziyên wan ên bo piştgirya zimanên di xetereyê de ev pênc nêrînên
bingehîn dihundirînin:
1. Şêwandina
zimannasîyê ( formation linguistique) û pedegojiya asta destpêkê (élémentaire): Li mamosteyên zimanan
pêşniyaza formasyona li ser bingeha zimannasî, teknîkî her wiha metodên
perwerdehiya ziman, plansaziya bernameyên xebatê û amadekariya materyalên
hindekariyê.
2. Geşedaneke
domdar a hindekariya xwendin û nivîsandinê û di warê dokûmantasyonê de
afirandina derfetên herêmî: Bi mabesta di
nav gel de bicihkirina rêzikên rastnivîsê û hindekariya xwendin û nivîsandinê, pêwîst e ku ew bi xwe xwe zimanê xwe analîz
bikin û amûrên perwedehiyê biafirînin. Ji bo vê yekê gihandina zimannasên
herêmî û kesên “ji civakê bi xwe” divê. Tedbîreke baş jî vekirina navendên
lêkolînê yên ku tê de axêverên zimanên li ber windabûyînê, perwerdehî û hindekariya “bi xwe xwe berhevkirin û arşîvkirina
materyalên zimanên xwe” dibînin in.
3. ji
bo ziman piştgirî û bi pêş xistina polîtîkake netewî: Polîtîkaya netewî ya
ziman , divê çêşîtdariya zimanan, ên herî di xetereyê de jî tê de, teşwîq bike.
Civaknas, pisporên zanistên beşerî tev, wek axêverên zimanên di xetereyê de, divê
bi hejmarek mezintir, bi awakî aktîf beşdarî afirandina “polîtîkayên neteweyî
yên bo zimanan”bibin.
4. Piştgirî
û pejirandina polîtîkake perwerdehiyê: Hejmarekî pîsporên Unesco’yê, yên Beşa
Perwerdehiyê, di warê zimanên zikmakî de, dest bi sepandina bernameyên
pedagojîk ên her ku diçin serkeftîtir dibin kirin. UNESCO
ji 1953’yan vir de, bi taybetî van panzdeh salên dawîn, di encama hewldanên xwe
de derî li vê pêşveçûnê vekir. Lê, perwerdehiya zimanên zikmakî di tevahiya
astên hîndekariyê de gelek caran zimanên kêmhejmarên etnîkî (bi gotinek din;
zimanên di xetereyê de) nahundirîne û ew di pergala perwerdehiyê de wek yek wanekê tenê tê pejirandin. Di sîstema perwerdehiyê ya ku di
dibistanan de li zarokên kêmhejmarên etnîkî tê ferzkirin de, zimanê serdest
di qada herêmî de jî, di ya netewî de jî wek navgîna bingehîn a perwerdehiyê tê
bikaranîn. Bi saya vê gemerdêriyê ew(zimanê serdest) her ku diçe zerar dide
zimanên etnîkî yên kêmhejmaran û bi vî şiklî (dibe sedema tengbûn û helandina wan) xwe
mezintir dike. Wek mînak, li Afrîkayê bi hezaran ziman hene; ji % 10’ê wan di
qada perwerdehiyê de tên bikaranîn; ji wan zimanan tu yek jî di xetereyê de nîne. Em jî pê qaîl
dibin ku zimanên herêmî ( gelek caran wek
“zimanên dayikê” tên binavkirin ) di perwerdahiya honakî de entegre bibin; lê
divê ev yek zerar nede zimanên etnîkî. ( Tewsiyeya La Hay ’ê ya di warê mafên perwerdehiyê
yên kêmhejmarên neteweyî 1996 - 97; Skutnab-Kangas). Gelek lêkolîn vê yekê îsbat
kiriye ku destketiya(mafê) du zimanî di tu warî de zerar nade serdestiya zimanê
fermî.
5. Başkirina
rewşa jiyana wan û rêzgirtina bo mafê mirovan ên civakên xwedî ziman: Her çiqas
zimannas di warê aborî û civakî de rasterast beşdarî xebatên kelbengîkirina ( developpement) wan nebin jî, ew bona
danasîna civakên peravêzîbûyî (marginalisé) dikarin alîkariya rayedarên xwe
bikin. Wek mînak, di dema kampanyayên hişmendiyê yên di warê WIH ( Şewba
Çivîkan) û SIDA’yê de (Sendroma Kêmasiya
xweparastinê ya laş, AİDS) an jî di sepandina bernameyên têkoşînê yên li dijî xizaniyê
de, civakên kêmhejmar, bi taybetî yên ji alfabeyê bêpar, tên paşguhkirin. Heke
zimannas û perwerdekar di warê formûlasyona mafên wan ên ziman û hwd de alîkariya
van civakan bikin, ew ê bibin navbeynkarên
herî hêja. Lê mixabin, tam berevajyê vê yekê, gava pêwîstî bi hilberîna materyalên
tendirûstiyê û bi kelbengiya çavkaniyên herêmî dibe; an jî bi mabesta “bi van
komên marjînal dan hînkirina ziman” ji pisporan alîkarî tê xwestin. A girîng,
divê mirov têgih û naverokên wan li gorî taybetmendiyên wan ên çandî ragihîne
wan.
Çêşîtdariya zimanan û ya
Xwezayî
Divê kar û barên di warê havirdorparêziyê de û yên bo
çêşîtdariya zimanan bi hevre bên meşandin. Lêkolînvan ne bi tenê li van
hemdrûviyan (analogue), li têkiliyên çêşîtdariya bîyolojîk a bi çeşîtdariya ziman
û çandên gerestêrkê, her wiha li sedem û encamên windakirina çêşîtdariyê jî bi
her astî ve vedikolin. Ev pêwendî bi serê xwe girîng e; ji ber ku ew bi me dide
fikirandin ku pirrengîniya jiyanê ji çêşîtdariya xwezayî, çandî û ji ya zimanan
pêk tê. Vê tualê, ya ku hemî zimanên cihanê, çawa ku Biyosfer ekosîsteman digihîne
hev û di nav xwe de bi hev ve girê dide, Luisa Maffi wek « çêşîtdariya
Bîyoçandî», Michael Krauss jî wek « logosphère » teswîr û binav dike(Maffi,
Krauss et Yamamoto 2001, 74).
Belgewarkirin, riya parastinê
Heke parastin, berdewamî û candariya zimanekî êdî ne
pêkan be jî, qe nebe divê ew bi baldariyek mezin bê belgewarkirin(dokûmantasyon).
Bi rastî her yek ji wan di warê çand û ekolojiyê de agahiyek xweser
dihundirîne. Dokûmantasyona wî ji ber gelek sedeman girîng e: 1) Ew qada
ronakbîriyê dewlemendtir dike; 2) Ew nêrîneke cuda ya çandî dide ber me û bi
navgîniya wê em dibin xwedî şêweyek nû yê vegotinê; û 3) Pêvajoya
belgewarkirinê bo zimannasan bi gelemperî dibe sedema çalakkirin û nûkirina
agahiyên wan ên li ser ziman û çandan.
Pîvanên asta zindîtiya zimanan û
yên lezîtiya belgewarkirina wan
Şiyarî
Civakên xwedî ziman têkilhev ( complex) û nelihev in;
ji ber vê sedemê ye ku diyarkirina hejmara rasteqîn a axêverên zimanekî pir dijwar
e. Me bo pîvandina zindîtî û helandina zimanan şeş pêker(faktor), bo agihandina
helwesta li ser zimanan du pêker; bo pêwîstiya lezîtiya belgewarkirina wî jî pêkerek diyar kiriye. Bi van neh pêkeran mirov
dikare bîlançoya rewşa civakî ya zimanan (sociolinguistique) çêbike. Asta zindîtî
û pêwîstiya belgewarkirina zimanekî bi yek pêkereke nayê pîvandin.
Radeya zindîtiyê: Pêkerên
bingehîn
Şeş pêker hene ku bo pîvandina zindîtiya zimanan alîkariya
me dike; divê mirov ji wan yekê veneqetîne. Zimanê ku li gorî pîvanekê li asta jorîn bicihkirî, ji ber
hin sedemên din dibe ku hewcedarê baldariyek pelepel be. Şeş pêkerên ku me
diyar kirine ev in: (1)Ragihandina ziman ji nifşek a din;(2)
Hejmara mîsoger a axêveran; (3) Rêjeya axêveran li gorî tevahiya nifûsa civakê;
(4) Bikaranîna ziman di qadên cûrbecûr ên gelemperî û taybet de; (5)
Reaksiyonên li hemberî qadên nû û medyayê; û (6) materyalên hindekariyê û yên
perwerdehiya ziman.
Pêker:1:Ragihandina ziman ji nifşek
a din.
Bo têgihîştina zindîtiya zimanekî pîvana herî pir tê
bikaranîn zanîna; “ka ziman ji nifşek a nifşa din tê ragihandin an na” ye
(Fishman 1991). Asta windabûyîna wî, bi grafîka ku “ji westarîyê(stablîte) destpêdike
heta tengbûyînê diçe” tê pîvandin. Lê heke axêverên wî, dev ji ragihandina wî
ya bo nifşên li dûv xwe berdabin, wê demê dîsa jî zindîtiya zimanê “di ewlehiyê
de” mîsoger nîne. Di warê rîskên ragihandina zimanekî ji nifşek a nifşeke din
şeş qonax hatine destnîşankirin.
Di ewlehiyê
de(5): Ziman ji alî hemî nifşan ve tê
axaftin. Ragihandina wî ya ji nifşek a din nehatiye birîn.
Westar(stable)
û bi xetereyê ve rûbirû (5-) : Bi
gelemperî di vê rewşê de, digel ku pirzimanî di nav zimanê dayîkê de cih
girtibe û yek an çend zimanên serdest bi zorî hin qadên girîng ên ragihandinê
bidest xistibin jî, ziman ji hêla hemî nifşan ve tê axavtin û dev ji
ragihandina wî nehatiye berdan. Divê bête gotin ku pirzimanî bi serê xwe zor
nade zimanan û wan navêje nav xetereyê.
Demdemî: (Sinêde,
muwaqet=eğretî)(4) : Di vê rewşê de dê û bav û zarokên
civaka navborî zimanên xwe yên dayîkê bi gelemperî di rêza yekemîn de diaxivin;
lê bi awakî di çarçoveyeke sînorkirî de( wek mînak, li malê zarok bi dê û bavên
xwe, an bi dapîr û bapîran re diaxivin)
Di xetereyê
de (3) : Êdî zarok di malê de wek zimanê
dayikê hînî wî zimanî nabin. Kesên herî civan ên vî zimanî diaxivin dê û bav
in. Di vê astê de dê û bav bi vî zimanî bang li zarokên xwe dikin, lê ew bi vî
zimanî nabersivînin.
Bi awakî
cidî di xetereyê de (2) : Ziman ji
alî dapîr û bapîran ve û ji hêla nifşên ji wan mezintir ve tê axavtin; bê şik,
dê û bav ji vî zimanî fêm dikin lê, di nav xwe de jî, bi zarokên xwe re jî
naaxivin.
Li ber mirinê (1) : Ên ku diaxivin dê û bavên dapîr û
bapîran in û ziman di jiyana rojane de her tim nayê bikaranîn. Kal û pîr wî
bibîr bînin jî pirî caran bikar naynin ji ber ku êdî kêm kes maye bi wî zimanî
biaxive.
Mirî (0) : Êdî kes bi wî zimanî naaxive û wî nayne bîra
xwe.
Dereceya
zindîtiyê
|
Ast
|
Hejmara axêveran
|
Di ewlehiyê de
|
5
|
Ziman, zarok jî tê de, ji hêla hemî nifşan ve tê
axavtin.
|
Demdemî, sinêde
(Li ser xwe disekine; ew e)
|
4
|
Ziman ji hêla hin zarokan ve di hemî qadan de; ji
hêla hemî zarokan ve di qadek teng de tê axavtin.
|
Di xetereyê de
|
3
|
Ziman ji hêla nifşa dê û bavan û ji hêla mezinên wan
ve tê axavtin.
|
Bi awakî cidî di xetereyê de ye
|
2
|
Ziman bi taybetî ji hêla nifşên dapîr, papîr û
mezinên wan ve tê axavtin.
|
Li ber mirinê ye
|
1
|
Ziman ji hêla pir kêm kesên ji nifşa mezinên dapîr û
papîran ve tê axavtin.
|
Mirî
|
0
|
Kesek biaxive nemaye.
|
Di sala 2009’na de di
çend semînerên ji hêla TZP Kurdî ve li Stenbolê hatibûn lidarxistin de tabloya Pêkera
yekemîn a ku “Ragihandina ziman ji nifşek a nifşeke din” nîşan dide ji beşdaran re
hat pêşkêkirin û ji wan pirsa “Bi ya we
rewşa zimanê kurdî di kîjan astê de ye?” hat kirin. Ji 59 beşdaran 53 kes Kurdî
di asta 3’yem de bi cih kir û wî wek di
xetereyê de pejirand. 6 kesên mayî jî nêrînên xwe wek “Kurdî bi awakî
cidî di xetereyê de ye”dan der.(Asta duyem). Lê ji bo encameke rasteqîn û qethî
divê li gund û bajarên Kurdistanê û li Tirkiyeyê di nav koçberên Kurdistanî de lêkolînên
zanistî bên kirin. (Mamoste Marûf )
Pêker 2: Hejmara mîsoger (qethî) a axêveran
Civakek biçûk a axêver tim û tim di rîskê de ye. Civakên
kêmhejmar, bi mirina kêm kesan ( wek mînak; nexweşî, şer, karesatên sirûştî) ji
yên bi hejmarkî ji wan mezintir xedartir birîndar dibin. Dîsa civakek biçûk a
xwedî ziman bi hêsanî ziman û çanda xwe dide alîkî û bi komeke cînar ve entegre
dibe dikelije.
Pêker 3 :
Di tevahiya nifûsê de rêjeya axêveran
Hejmara kesên ku bi zimanê bav û kalan xwe ifade dike
di nav tevahiya nifûsa ku ji komeke etnîkî pêkhatî de şana herî girîng a
zindîdiya zimanekî ye. Grafîka jêrîn bo
pîvandina rêjeya zindîtiyê dibe alîkar:
Dereceya
zindîtiyê
|
Ast
|
Rêjeya axêveran di tevahiya nifûsa çavkanî (referans)
de
|
Di ewlehiyê de
|
5
|
Hemî kes bi vî zimanî diaxive
|
Demdemî, sinêde
(Li ser xwe disekine; ew e)
|
4
|
Kêm zêde hemî kes bi vî zimanî diaxive
|
Di xetereyê de
|
3
|
Ziman ji hêla piraniya nifûsê civakê ve tê axavtin
|
Bi awakî cidî di xetereyê de ye
|
2
|
Ziman ji hêla kêmhejmareke ve tê axavtin
|
Li ber mirinê ye
|
1
|
Hejmareke pir biçûk bi ziman diaxive
|
Mirî
|
0
|
Êdî kes vi bi vî zimanî naaxive
|
Dîsa
di heman semîneran de pêkêra 2. jî hat
nîqaşkirin. Beşdaran li ser asta 3’yem tifaqa xwe kirin yek. Bi ya wan Kurdî li
welêt ji hêla piraniya kurda ve, li metropolênTirkiyeyê ji hêla kêmhejmarekî kurda ve tê axavtin û li
gorî vê pîvangê zimanê kurdî bi giranî
di xetereyê de ye. Rewşa zaravaya Kirdmanckî(Zazakî) ji Kurmancî bêhtir
di xetereyê de ye. Ev xetere di Atlasa Zimanan a UNESCO’ye de jî hatiye
destnşan kirin(Bnr:http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?pg=00206) (Mamoste Marûf )
Pêker 4 : Di qadên cûrbecûr ên jiyana gelemperî û taybet de
cih û kesên ku bi wan re tê axavtin, herwiha mijarên ku
mirov bi vî zimanî li ser diaxivin jî di warê ragihandina wî ya bo nifşên nû
bandoreke rasterast dike. Dereceya xetereya windabûyînê wekî li jêr rêzkirî tê
terîfkirin:
Bikaranîna gerdûnî (universel) (5) : Ziman di hemî qadên jiyanê de tê
bikaranîn.
Wekheviyeke
tam di derdoreke pirzimanî de (4) :
Yek an gelek zimanên serdest, zimanê etnîkî ne tê de, di qada fermî de wek xwedî
servedariyek mezin (îmtiyaz) tên
bikaranîn: Desthilatdarî, rêveberî,
perwerdehî, hwd. Lê zimanê mijara gotinê di hin waran de- bi taybetî di saziyan
de, di fealiyetên olî yên gerdîşî de, di qada bazirganiya bi derûdorê re û li deverên
hevûdudîtinê yên endamên civaka navborî-entegrasyona xwe ya bi qada gelemperî
ve pir baş dimeşîne. Jiyana hevpar a zimanên serdest û bindest ber bi
“lihevparvekirineke fonksiyonî ” ya zimanan” ve diçe û wê demê zimanê bindest bi awakî bêrêzik(informel) di nav
malbatê de tê bikaranîn, lê zimanê serdest(ji hêla endamên civaka xwedî ziman)
bo qada fermî û gelemperî li alîkî disekine. Ji bo axêveran zimanê serdest,
kêrî têkiliyên aborî û civakî tê; lê mixabin kal û pîr bi gelemperî bi zimanên xwe
yên zikmakî ve girêdayî dimînin. Tê raçavkirin ku pirzimaniya li tevahiya
cihanê dixûyê, ne sedemek girîng a windabûyîna zimanan e.
Qadên ji
qudûm ketinê (3) : Li zimanê bindest cih teng dibe. êdî dê û bav, di
danûstendinên rojane yên navmalî yên bi zarokan re dikin de zimanê serdest
bikartînin û bi vê yekê ew wana vediguherînin “ nîvco- axêver”ên zimanê xwe(bi du
zimaniya pasîf). Bi du zimaniya dê û bav û kesên temen mezintir hê jî bi
gelemperî zindî ye: ew zimanê serdest bi qasî yê welatê xwe fêm dikin û
diaxivin. Di malbatên ku zimanê xwecih hê bi awakî çalak tê bikaranîn de,
zarokên bi “ du ziaman” têne dîtin.
Qadên
bendkirî (2) : Zimanê bav û kalan, di hin cihên civakî
yên wek şahî, merasîm ên ku mezin firsenda hevûdudîtinê dibînin de hin caran xwe diparêze. Dîsa hin caran tê
dîtin ku ew bi tenê di nav malên dapîr û bapîr û mezinên din ên malbatê de tê
axavtin. Piraniya endamên civakê ji ziman fêm dike, lê pê naaxive.
Qadên pir
zêde bendkirî (1) Zimanê bav û kalan, di hin qadên
pir teng de, li cihên ku mirov bi salan bi mehan careke mecbûrî tên cem hev, ji
aliyê pir kêm kesan ve, wek mînak dema merasîmeke de, bi tenê ji hêla kesên ku
duayan dikin ve tê bikaranîn. Dibe ku ên din ji ziman pir kêm fêm bikin jî.
(parêzkarên bîranînan)
Mirî (0) : Tu kes, li tu deverî û bi tu mabestî bî wî zimanî
naaxive.
Li gorî pêkera 4’an a ku di qadên cûrbecûrên jiyanê de
asta bikaranîna zimanekî dipîve de rewşa
zimanê kurdî bêhtir xirab dixûyê. Ew, sîstema perwerdehiyê jî tê de, ji hemî
qadên fermî ji binî ve hatiye bidûrxistin. Sistema kapîtalîst a di bin nîrê
şîrketên pirnetew de ye jî li çar parçeyên Kurdistanê hevkariya desthilatdaran
dike û zimanên netewdewletên serdest(Tirkî, Erebî û Farisî) tenê nas dike. Ji ber
vê yekê Kurdî, di gel ku axêverên wî, bo vê sîstemê li Rojhilata Navîn girseyek
pir mezin a mezêxeran(consommateur, tüketici)be jî di qada aboriyê de hema bigire hîç nayê bikaranîn. Bi ser de jî nijadperestî û
şovenîzm û cudakarî û pest û pêkûtiyên li van welatan di bazarên neteweyî û
herêmî de jî ew qas rê li ber bikaranîna Kurdî digire ku Kurd gelek caran bi
zimanê xwe nikarin nav li dikan û mal û xizmetên ku ew bi xwe hildiberînin
bikin û ew pêşkêşî bazarê bikin.
Ji ber
qedexe kirina medrese û dibistanên olî,
Kurdî roj bi roj ji qada olî jî vedikişe
û waez û xutbe û semahên bi sedan salan bi Kurdî dihatin pêşkêş kirin hêdî
hedî bi zimanên serdestan tên kirin û
dibin amûrên bişaftinê. Ji dest çûyîna van qadên jiyanê li ser malbatan jî
tesîrek giran a neyînî dike. Yek
zimaniya ku bi hezaran salan berdewam bû ( Kurdî tenê bû) ev çil-pênce sal e veguheriye bûye “du zimanî”,
îro dîsa ber bi yek zimaniyê ve diçe; lê îja di gelek malan de zimanê serdestan
tenê serwer dibe. Malbatên bi Kurdî diaxivin jî ziman di çarçovekê teng de, bo
kar û barên navmalî-navgundî bikar
tînin. Gava karên siyasî, fermî, aborî û zanistî dibe mijar, ziman bi awaki xwezayî diqelibe ser zimanê
serdest. Kurdî çend ronakbîrên di warê ziman de hestiyar ne tê de, di nav gel
de bi giranî di nav hin qadên teng de ji bo pir kêm kar û baran tê bikaranîn( di çarçoveya li hev
pirsîn û mijarên jiyana rojane yên derî têgih û biwêjên hemdem) Hezar heyf e ku
gava mirov bala xwe dide nifşên nû yên
kurdên li bajarên Kurdistanê û li Tirkiyeyê dijîn ew êdî Kurdî di tu qadî de
bikar naynin. (Mamoste Marûf )
Dereceya
zindîtiyê
|
Ast
|
Qad û Fonksiyon
|
Bikaranîna gerdûnî
|
5
|
Ziman li hemî qadan, bo tevahiya kar û baran tê
bikaranîn. (pour tous les fonctions)
|
Wekheviyeke tam di derdoreke pirzimanî de
|
4
|
Du an zêdetir ziman di gelek qadên civakî û fermî de têne
bikaranîn; zimanê bav û kalan di qada gelemperî de pir kêm tê bikaranîn.
|
Qadên ji qudûmketinê
|
3
|
Zimanê bav û kalan di malbatê de, bi awakî xwedî
gelek fonksiyonan tê bikaranîn; lê zimanê serdest dest bi şimitandina nav
malê kiriye.
|
Qadên bendkirî
|
2
|
Ziman di civakê de bi awakî bendkirî di gelek kar û
baran de tê bikaranîn.
|
Qadên pir zêde bendkirî
|
1
|
Ziman bi tenê di hin qadên teng de maye û di gelek kêm
kar û baran de tê bikaranîn.
|
Mirî
|
0
|
Ziman êdî li tu qadî nayê bikaranîn.
|
Tê dîtin ku pirzimanî hema bêje rastiyeke gerdûnî ye. Hewce
nake ku axêver bo garantîkirina candariya zimanê xwe bibe yekzimanî. Bivê nevê
zimanê bav û kalan wê di qadên girîng ên çandê de bê nirxandin.
Pêker 5 :Bertekên li hemberî qadên nû û medyayê
Bi pêşveçûna asta jiyanê dibe ku teşeyên nû yên
bikaranîna zimanan jî rûbidin. Her çiqas hin civakên xwedî ziman, zimanên xwe
li qadên nû lihev bînin jî(adaptasyon), gelekên din nikarin vê yekê bikin.
Dibistan, qadên xebatê yên nû, medyayên nû yên wek radyo, televîyon û înternet,
li dijî zimanê bindest bi kêrî frehkirina qada tevger û desthilatdariya “zimanê
serdes tenê” tê. Qadên heyî yên di
zimanekî di xetereyê de herçiqas bi windabûyînê ve rûbirû nemînin jî, dîsa jî
di qadeke nûjen de bikaranîna zimanê serdest, wek televîzyon, bondorek mezin lê
dike. Heke zimanê gerdîşî yê civakek kesp û destketiyên modernîteyê neynin cih,
ew hêdî hêdî kevin dibe û pîne lê dikeve. Astên cuda yên zindîtiyê li jêr hatine
pêşkêşkirin.
Dereceya
zindîtiyê
|
Ast
|
Qadên nû û medyayên ji hêla zimanekî di xetereyê de
pejirandî
|
Livdar(Dînamîk)
|
5
|
Ziman di hemî qadên nû de tê bikaranîn.
|
zexm/çalak
|
4
|
Ziman hema bêje di tevahiya qadên nû de tê bikaranîn.
|
Kêrhatî
|
3
|
Ziman di gelek qadên nû de tê bikaranîn.
|
Adapte dibe
|
2
|
Ziman di çend qadên nû de tê bikaranîn.
|
Pir kêm
|
1
|
Ziman bi tenê di çend qadên nû de tê bikaranîn.
|
Bê liv
|
0
|
Ziman di tu qadeke nû de nayê bikaranîn.
|
Di
perwerdehiyê de destnîşankirina pîvangan divê li ser du sitûnan rûnên: zimanekî
di xetereyê de, di bernameyên perwerdehiyê de heta kîjan astê û bi çi rêjeyî tê
bikaranîn?
Asta zimane ku wane bitevahî pê tên xwendin, ji yê ku
hindekariya wî di hefteyê de waneyek bi yek saetî tê kirin bilindtir dibe.
Divê mirov
çi kar, çi perwerdehî û medya dibe, di hemî qadên nû de kapasîteya bertekên
civaka ku zimanê wê bi xetereyê ve rûbirû hatiye hîştin bide ber çavan.
Piştî
sazkirina Komara Tirk Zimanê Kurdî di
hemî qadên jiyanê de hat qedexekirin û pêşî lê hat girtin ku ew xwe
adaoteyî şert û merc û pêşketinên serdema 20’an bike. Bi gotinek din Zimanê
Kurdî di cihê xwe de miciqî û di sedsala 19’an de ma û ma... Ev rewşa kambax
heta salên 90’î berdewam kir. Di 21 Adara 1995’an de bi avakirina MED TV Kurd
cara yekem dest avitin qadekê nû ya teknolojiyê. Bi hilberîna bernameyên
cûrbecûr û bi dûblaja fîlmên biyanî zimanê kurdî bi xwe ve hat û hêdî hêdî ket
qadên hemdem ên jiyanê. Lê dîsa jî, ji ber ku ew ne zimanê perwerdehî û fermiyetê ye, girseya gel zimanê Kurdî di çarçoveyek
teng de bikar tîne. Dema mijar tê ser zanist, tendirustî, spor, teknolojî, çalakiyên
aboriyê yên nûdem, miameleyên fermî Kurd bi piranî an bi Tirkî diaxivin an jî têgih
û biwêjên tirkî tevlî Kurdî dikin. (Mamoste
Marûf
)
Pêker 6 : Amûrên hindekarî û
perwerdehiya zimanan
Perwerdehiya bi ziman bingeha zindîtiya
wî ye. Hin civakên xwedî kevneşopiya (tradition) xurt a devkî, pir guh nadin
pêşvebirina xebatên nivîskî yên bi zimanê xwe.
Di xwendin û nivîsandinê de jîrtî û jêhatîtî para hin civakên din e ku pê dipesinin.
Lê dîsa jî ev yek bi gelemperî têkildarî geşdaniya aborî û civakî ye. Divê di
her warî de, ji bo hemî nifşan û astên ziman, pirtûk û materyal hebin.
Ast
|
Derfetên
materyalên nivîskî
|
5
|
Digel ku xwedî Rêzimanek zexm û
kevneşopiyeke xwendin û nivîsandinê ye, çi rasteqîn çi rawêjî di hemî qadên medyayê
de jî serkeftî ye. Ziman, di perwerdehiyê de jî, di rêveberiyê de jî tê
bikaranîn.
|
4
|
Materyalên nivîskî hene; zarok
hînî xwendin û nivîsandina vî zimanî dibin. Xebatên nivîskî yên ku bi vî
zimanî tên kirin, nakevin qada rêveberiyê.
|
3
|
Materyalên nivîskî hene; zarok
di dibistanan de xebatên nivîskî dikin, lê çapemeniya nivîskî tuneye ku
xwendin û nivisandinê teşwîq bike.
|
2
|
Materyalên nivîskî hene, lê ew tenê
kêrî çend kesên ji civakê tên. Ji bo yên din dibe ku wek nirxên sembolîk bin.
Di bernamyên dibistanan de xebatên xwendin û nivîsandinê yên bi vî zimanî
tune
|
1
|
Civak di warê rastnivîsê de çavnas e û çend materyal
jî li ber çapê ne.
|
0
|
Haya civakê ji rastnivîsê tune
ye.
|
Rewşa zimanê Kurdî li gorî pêkera 6’an jî pir xweş
naxûyê. Ev heştê sal e di qada perwerdehî û di ya rêveberiyê de bi tundî hatiye qedexe kirin.
Ji vê yekê jî kambaxtir, heta çend sal berê bi vî zimanî xwendin, nivîsandin,
çapkirina pirtûk û weşandina sitranan jî ne pêkan bû. Îro di gel hin xebatên
perwerdehî û yên weşangeriyê xebatên nivîskî di çarçovekê teng de maye û
nagîhije ber destê gel. Jixwe piraniya gel xwendin û nivîsandina bi
kurdî nizane. Gava mirov rewşa kurdî li gorî vê pêkerê binirxîne dibe ku di
asta 2’yem de bixûyê, lê bi ya min ew nêzîkî asata yekem a ku bo zimanekî asta herî
xirab e. (Mamoste Marûf )
Helwest ûpolîtîkayên zimanî
Parastin,
pêşvebirin an jî devberdana ji zimanek hindikayî,
carinan -çi herêmî çi netewî- ji hêla çanda zimanekî serdest ve tê dîkte kirin.
Polîtîkayên zimanan ên dewletekê, an dibe sedema helwest girtineke hevgirtî ya
kêmnetewan a bo parastina zimanên xwe, an jî (zimanên wan)bi zorî bi wan dide terkkirin.
Ev helwest girtin li ser zimanan tesîrek mezin a bikêr jî dike, dibe sedema windabûna
wî jî. Dema çend civakên mezin ên xwedî ziman, li ser heman mijarên civakî û polîtik
nîqaşan dikin, bi xwe xwe jî helwestên hevnegirtî yên zimanî nîşan didin. Ev
yek jî baweriya “ pirzimanî sedema dabeşînê ye û bo yekîtiya neteweyî xetere
ye” derdixe holê. Servedarkirina (îmtîyaz dayîn) yek zimanekî serdest, metodeke
têkoşîna li dijî tehdîteke rasteqîn an jî ferazî ye. Ji ber vê yekê hetera
(îsrara) rêveberiyê (ya fermî) di pratîkê de ber bi zordestiyeke qanûnî ve jî
diçe. Bi biryara wê, polîtikayên zimanî yên wê zimanên din diçewisîne, heta em
bibêjin, bikaranîna wan qedexe jî dike. Çi dibe bila bibe, polîtîkaya neteweyî
an jî tunebûna polîtikayek aşkera, li
ser “helwesta zimanî ya civakê bi xwe” xwedî bandoreke rasterast e.
Analîza helwestên cûr bi cûr
ên zimanî
Ev
du pêkerên jêrîn, ji bo nirxandina helwest û polîtîkayên zimanî yên di warê zimanên
serdest û ên hindikayiyan
de ne: (7) Helwest û polîtîkayên zimanî
yên rêveberî û saziyan (fermî) (8)
Helwesta endamên civakê bi xwe ya
li hemberî zimanê xwe.
Pêker 7 :
Helwest û polîtîkayên zimanî yên rêveberî û saziyan– bikaranîn û statûyeke
fermî
Dibe ku
waletek di warê çêşîtdariyek mezin a zimanên di nav xwe de, xwedî polîtîkayek
diyar be. Wê gavê du helwestên radîkal bala me dikişîne: A yekemîn, Dewlet
statûya fermî dide zimanekî bi tenê û ên
din bi tevahî paşguh dike, an jî ew hemî zimanên ku li ser axa wê tên bikaranîn
dike xwedî statûyeke fermî ya wekhev. Lê
“statûya wekhevî” ya di qanûnan de, berdewamî û zindîtiya ziman demeke dirêj naparêze.
Piştgiriya teşeyî(formel) ya bo zimanekî serdest an jî kêmaxêver, bi van
şêwazan tên pîvandin:
Piştgiriya wekhev (5) : Tevahiya zimanên welat bi qedr
û qîmete in. Hemî jî bi riya qanûnan tên parastin û rayedar jî vê yekê bi
sepandina polîtîkayên diyar teşwîq dikin.
Piştgiriya alîgir (4) : Di mijara zimanên xwecih de
tedbîrên diyar ên parastinê yên rêveberiyê hene, lê gava dor tê sepanê (tatbîkat)
alîgiriyek aşkera heye. Dewlet civakên etnîkî yên xwedî ziman bo parastin û
bikaranîna zimanên wan teşwîq dike lê tercih ew e ku ew zimanên xwe di qada civakî
de bêhtir di cihên takekesî de bikar bînin. Bikaranîna di hin waran de
prestîjek mezin dide zimanên bindest( wek mînak; di merasîman de)
Asîmîlasyona pasîf (3) : Rêveberî di mijara bikaranîna zimanên hindikayiyan
de bêgane ye; çer heye zimanê serdest di qada civakî û gelemperî de zimanê têkilêyan
e. Bi vî awayî zimanê civaka xwedî bandor dadigere zimanê fermî. Zimanên din ên
hindikayiyan ji prestîjê bêpar in.
Asîmîlasyona aktif (2) : Rêveberî civakên hindikayî
dikişkişîne dike endamên wan dev ji zimanê xwe berdin û bi tenê bi zimanê
serdest perwerde bibin. Zimanên din di warê xwendin û nivîsê de nayên
teşwîqkirin. Çi devkî çi nivîskî, bikaranîna zimanên din nayê teşwîq kirin.
Asîmîlasyona bi zorê (1) : Rêveberî xwedî polîtîkayek
aşkera ye û li gorî wê piştgiriya zimanê sedest dike; lê mixabin zimanên
hindikayiyan ne tên nas kirin ne jî tên destek
kirin.
Qedexekirin(0) : Bikaranîna Zimanên hindikayiyan bi
mîsogerî di hemî qadan de tê qedexekirin. Hin caran di jiyana takekesî de
xweşbînî (tolerans)tê dîtin.
Radeya piştgiriyê
|
Ast
|
Helwesta dewletê ya li hemberî zimanan
|
Piştgiriya wekhev
|
5
|
Hemî ziman tên parastin
|
Piştgiriya alîgir
|
4
|
Zimanên hindikayiyan bi taybetî di qada takekesî de
tên parastin. Prestîja bikaranîna zimanê bindest heye.
|
Asîmîlasyona pasîf
|
3
|
Di warê zimanên hindikayiyan de tu polî-
tîkayek aşkera tune. Di qada gelemperî de bikaranîna
zimanê serdest tê teşwîqkirin
|
Asîmîlasyona aktif
|
2
|
Rêveberî dike zimanê serdest ên din bibişifîne.
Zimanên hindikayiyan ji parastinê bêpar e.
|
Asîmîlasyona bi zorê
|
1
|
Bi tenê zimanê serdest xwedî statûya fermî ye û
zimanên din ne tên naskirin ne jî
parastin.
|
Qedexekirin
|
0
|
Bikaranîna zimanên hindikayiyan hatiye qedexekirin.
|
Gava rewşa
zimanê Kurdî dibe mijara lêkolîn û niqaşan gelek mirovên ji dilên xwe sax behsa
polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewletê dikin. Lê di rastiyê de heta ev çend salên
dawîn Kurdî ji asîmîlasyonê xedartir û
wêdetir hatibû qedexe kirin. Îro ev qedexe bi awakî fîlî hatiye rakirin, lê “asîmîlasyona
bi zorê” ketiye şûna wê. Zimanê Kurdî di qanûn û makeqanûnê de ne tê
naskirinne jî tê parastin. Heke zimanek ne xwedî prestîj be, axêverên wî pê
serbilind nebin nfşrn nû yên wê civakê ji wî zimanî şerm dikin û bi wî
naaxivin. Di pêvajoya komarê de çi di hunerê de çi di jiyana rojane de kurd bi
xwe jî ziman û çanda wan jî tim û tim bûye mijara qerf û pêkenokan. Rabûn û
rûniştandin, rewş û girêdan jî tê de tevahiya hêjayiyên kurda hovane û paşverû
hatiye nîşandan. Ev yek li ser derûniyeta gel tesîrek pir neyînî kiriye.
Heta çend sal berê ji gel, di serî de
zarok, ji ziman û nasnameya xwe şerm
dikir, li derveyî gund û bajarên Kurdistanê xwe vedişart. Her wiha, beriya
serhildana dawîn a Kurd, êdî li bajarên
Kurdistanê jî axavtina bi Kurdî wek gundîtî û nezantî dihat hesibandin. Gava mirov pest û pêkûtî û
cezayên ku mezinên malbatan bi salan şerpeze
kiribû jî bide ser vê derûniyetê şert û mercên ragihandina Kurdî ji nifşek a
nifşa din êdî ji binî ve nemabû. Her çiqas ev rewş bi qasî berê ne xirab be jî,
dîsa jî helwesta neyînî ya dewletê ya li hemberî Kurdî rê li ber ragihandin û
hindekariya Kurdî digire û nifşên nû roj bi roj ji ziman ûji çanda kurdî dûr dixe. (Mamoste Marûf )
Pêker 8 :Helwesta
endamên civakê ya der barê zimanên xwe
de.
Bi
gelemperî endamên civakên xwedî ziman di mijara zimanên xwe de bêalî namînin.
Ew gelek caran wî wek bingeha civak û nasnameya xwe dihesibînin û dikin wî
biparêzin. Carina ew wî bikartînin lê dîsa jî pêşve nabin. Dibe ku jê şerm
bikin û bo serkeftina wî nexebitin an jî wî wek bizirar bihesibînin û bi
zanebûn ji bikaranîna wî dûr bisekinin.
Heke hişmendiyeke
pozitif hebe, ziman dibe nîşaneyek mezin a nasnameya civakê. Dilsoziya gelekî ya
ji bo kevneşopiyên malbatî, pîrozbahî, xwenîşandanên din ên herêmî û girîngiya
ku endamên civakek pê dide hêjayiyên xwe yên çandî - ku ev yek di rastiyê de
ziman bi xwe ye û ji bo civakê û ji bo nasnameya etnîkî tiştek jiyandarî ye - ji
hev ne cuda ne, wek hev in. Heke ew
bibînin ku zimanê wan rê li ber danûstendinên aborî û entegrasyona civakî
digire, dibe asteng wê demê di vî warî de hişmendîyek negatif di wan de çêd
dibe.tabloya ku helwestên cûrbecûr ên endamên civakan yên der barê zimanê wan
de nîşan dide, va ne li jêr in:
Ast
|
Helwesta endamên civakê ya der barê zimanê xwe de
|
5
|
Civak bi tevahî bi zimanê xwe ve girêdayî ye û
geşdana wî daxwaz dike.
|
4
|
Civak bi gelemperî dilxwazê parastina ziman e.
|
3
|
Beşeke mezin a civakê dixwaze zimanê xwe biparêze,
gelekên din vê yekê paşguh dike, ew qas ku, mirov dikare bibêje ew amade ne “yekî
din bikin şûna yê xwe”
|
2
|
hinek ji wan dixwazin zimanê xwe biparêzin, ên din an
ziman paşguh dikin an jî dilxwazên guherandina zimanê xwe ne.
|
1
|
Hejmarek pir biçûk dilxwazê parastina ziman e; piraniya
civakê an ew paşguh dike an dil heye zimanekî din bike şûna wî.
|
0
|
Tu kes guh nade windakirina ziman, bi tevahî
bikaranîna zimanê serdest çêtir digirin.
|
Di warê helwesta kurda ya derbarê Kurdî de heta
niha tu lêkolînek zanistî nehatiye kirin. Bi ya min, ji qidûm ketibe jî, sedema liserxwemayînaKurdî bi xwedî lê
derketin û hezkirina gelê kurd pêkan
bûye. Di Serhildanên kurdan ên piştî
avakirina Komara Tirk rûdane de para qedexekirina ziman çiqas e kes pê nizane.
Lê di ya dawîn de bi awakî aşkera daxwaziyên ziman û yên çandî derketin pêş. Jixwe gel bi belavbûna dibistan û amûrên
ragihandinê yên bi tirkî li xwe varqilî ku zimanê wî ji dest diçe. Îro
têkoşîna di riya çand û ziman de her ku diçe geştir dibe. (Mamoste
Marûf
)
Helwesta li hemberî ziman, çi neyînî(negatîf) çi
bêalî(notr) çi heyînî(pozîtif), li ser
polîtîkayên dewletê û li ser raya giştî ya civakî teqez bandorek dike û wek
encam bikaranîna wî ya di qadên cûrbecûr de zêdetir jî dike kêmtir jî... Kesên
di vê rewşê de gelek caran di dîlemayê de ne: “An ew ên li ser zimanê xwe yê
dayîkê û li ser nasnameya xwe bimînin û bê kar û bê şuxul bin; an jî ew ên dev
jê berdin û di jiyana xwe de bibin xwedî şansên herî mezin.” Gotina dawîn;
parastin û bikaranîna du zimanan bo jiyaneke serkeftî bêhtir firsendan dide
mirov.
Gava du ziman li dijî hevûdu, têkiliyên “di warê hêzê
de ne wekhev” bidomînin, endamên zimanê
kêmaxêver zimanê xwe û yê serdest bi hev re diaxive, lê belê di vê rewşê de
kesên ji koma serdest bi gelemperî bi “yek zimanî” dimînin. Hin axêver hew diçe
bi tenê zimanê serdest diaxive. Car heye civaka kêmhejmarî li hemberî desthilatdariya
zimanê serdest li ber xwe dide û endamên wê zimanê xwe dîsa çalak û xurttir dike. Ev çalakbûn zor dide ku stratejiyek
li rewşa sosyolinguîstîk hatî çêbibe; ev yek jî bi van sê şêwazan yekî ve
têkildar e:
Bi xwe ve
hatina zimanekî: Ji nû ve bikaranîna zimanan, ên
wek Cihûkî yê piştî avakirina Dewleta Îsraîl û Gaelîkî yê li Îrlanda’yê ku bikaranîna
wan heyameke hatibû bi sînor kirin.
Parastina
zimanekî: Bi mabesta rê li ber girtina
zimanê serdest ê wek tehdît dixuyê beşdariya roj bi roj zêdetir a nav zimanê
kêm axêver; wek mînak zimanê Golûwa.
Hewandina
zimanekî: Li herêmeke, an di dewleteke de,
digel gelek zimanan zimanek serdest (lingua
franca) heye û piştgiriya zimaneki kêmaxêver bi awayê bikaranîneke westar a devkî
û nivîskî( heke xwedî rêziman be) tê kirin; mînak, rewşa zimanê Maorî yê li
Zeland a Nû.
Ji bo garantîkirina zindîtiya zimanekî, digel dilsoziyek
xurt a axêverên wî, divê ew bizanibin ka di kîjan qadî de piştgiriya wî bê
kirin. Helwesteke pozitif, ji bo mayîna demdirêj a zimaneki bingehîn e.
Lezîtiya belgewarkirinê: ji bo têgihîştina lezîtiya
berhevkirina(documentation) zimanekî, divê şêwaz û çawaniya amûrên lîngûîstîk
ên heyî bên lêkolîn. Ev pêkera dawîn a pîvangên radeya zindîtiya zimanekî ye.
Pêker 9 :
Şêwaz û çawaniya belgewarkirinê
Tekstên
nivîskî yên bi nivîsguhêzî(transkrîpsîyon), werger, dokûmantên odiyovîzûel ên
devkî yên bi vegotinên “di hawira xwezayî de” jêrenotkirî di mijara formûle
kirina xebatên zanistî de çi qas kêrî zimannasan bên û çi qas pir projeyan - ên
bi hevkariya axêverên heman zimanan re - bi zimannasan bidin sêwirandin( bixin
serê wan) ew qas girîng in.
Çawaniya Belgewarkirinê
|
Ast
|
Belgewarkirina
lîngûîstîk
|
Têkûz
|
5
|
Di gel rêziman û ferhengên têkûz, weşanên materyalên
lîgûîstîk ên vedor(integral) û gelek dokûmentên odîovîzûel ên ravekirî yên
biserûber jî hene.
|
baş
|
4
|
Herî kêm rêzimaneke baş, çend ferheng û tekst, wêje û
rojnameyek rojane heye. dokûmentên odîovîzûel ên ravekirî, kêrhatî û bi
kalîte ne.
|
gelek baş
|
3
|
Rêzimaneke baş, çend ferheng û tekst tên dîtin lê,
çapemeniya rojane tune. dokûmentên odîovîzûel hebin jî di warê jêrenotan de guherbar
in.
|
hinek baş e
|
2
|
Çend rêzikên rêzimanî, ferhengeke biçûk û di
çarçoveya lêkolînên rêzimanî de nivîsar hene lê, naveroka wan teng e. Qeydên
odîovîzûel hebin jî kalîteya wan guherbar e, rave hene an jî tune ne.
|
nekafî
|
1
|
Bi tenê çend rêzikên rêzimanî, ferhengeke teng û
nivîsarên parçe parçe hene. Materyalên odîovîzûel an tune ne, hebin jî an
bêkêr in an jî bi tevahî bê rave ne.
|
tune
|
0
|
Tu çavkanî tune
|
Zimanê Kurdî li gorî vê
pêkerê ev çend salên dawî digel astengiyên dewletê hatiye ser hemdê xwe.
Saziyên kurda lez dane weşandina materyalên hindekarî û belgewarkirina ziman.
Gelek ferheng û rêziman ên têr û tiîi hatine çapkirin û belavkirin. Rojnameyek rojane ya xwerû kurdî pir caran ji hêla dewletê ve hatibe rawestandin jî, ji 1996’an vir de tê weşandin. Kanalên radyo û televîzyonan ên satelîtî bo belavbûn û
standartbûna zimanê Kurdî amûrên herî bikêr in. Di vir da ya herî xirab ev
materyal bi giranî xitabî temen mezinan dikin. Zimanê Kurdî yê bi salan e ji
aliyê serdestan ve li ber çavan reşkirî, ji qada perwerdehî û fermî dûr xistî roj bi roj ji jiyana zarokan
derdikeve. Ji vê raporê jî baş tê fêmkirin ku di rewşek wiha de zindîtî û
berdewamiya zimanekî ne prkan e. (Mamoste Marûf )
Îndeksa zinditiya zimanan: Nirxandina pêkeran li
gorî girîngiya wan
Ev
beş, çawaniya bikaranîna neh pêkerên ku heta niha hatin destnîşankirin terîf
dike.
Ji
bo têgihîştina rewşa zimanê civakek, ji bo destnîşankirina rêbazên parastinê,
ji nû ve candarkirin û berdewamkirina hebûna wî, tevahiya radeyên pîvangan bi
kêr tên.
Zindîtiya
zimanan bi rewşa civaka axêveran ve pir têkildar e. Pêwistiya belgewarkirinê jî
li gorî van rewşan diguhere. Bi civandina reqemên li jor destnîşankirî,
têgihîştina zimanekî ne pêkan e. Ji ber vê yekê, serîlêdana azîneke hêsan a matematîkî
hewesa mirov dibe. Dijberî vê yekê, mirov dikare pêkerên ku heta niha xal bi xal
hatine rêzkirin li gorî pîvangên nirxandinê bikolîne.
Ev
mînak bi tenê wek nîşander hatine dayîn. Bangewazî li her bikarhênerî tê kirin
ku ew van arasteyan(orientation) li kontekst û li armanca lêkolînên xwe lihev
bînin(adapte bikin).
Mînak 1. Nirxandina ji hundir
Civakek
axêver, bo têgihiştina rewşa zimanê xwe dora pêşî dikare ev pêkeran hûr hûr
bikole û li gorî wan biryara pêşgiriyên pêkan bistîne; heke hewcedarî pê hebe, xebatên
ku divê di destpêkê de bên kirin destnîşan bike. Herwiha di gel ku hemî pêker
girîng bin jî şeş ên serî bi taybetî bikêr in. Civak dikare çavdêrî bike ku ziman
êdî ji hêla dapîr, bapîr û ji hêla nifşên ji wan mezintir ve tê axavtin, heke
wisan be bo vî zimanî mirov dikare bibêje “bi
awakî cidî di xetereyê de ye.” ( Ast 2) li gorî pêkera
1’emîn,
“ragihandina
ziman ji nifşek a nifşa din”. A din, ew dikare çavdêrî bike ku ziman bi taybetî
di merasîm û cejnên herêmî de tê bikaranîn. Li gorî pêkera 4’an a “Di qadên cûrbecûr ên jiyana gelemperî û taybet de
bikaranîna ziman” destnîşan dike mirov dikare bibêje ku bikaranîna ziman ji bo “hin qadên teng û
formel” hatiye hîştin (Ast 2). Dîsa civak dikare têbigihîje ku “ piraniya
endamên wê dilxwazên parastina ziman in”(Ast 4, pêker 8 “Helwesta endamên civakê
ya der barê zimanên xwe de” ) Di vê merhaleyê de endamên civakê têderdixin
ku heke demeke zûtirîn, bo sererastkirina vê rewşa kambax hin xebat neyên
kirin, zimanê wan bi xetereyek mezin a windabûyînê ve rûbirû ye. An
jî, ew dibînin ku tevahiya civakê bi awakî çalak li dijî transfera ziman
disekine û piştgirî dide xebatên bo ji nû ve jiyandarkirina zimanê xwe. Civak
careke Tevahiya pêkeran bikolîne û bîlançoya zimanê xwe çêbike, wê gavê belgeyek (argûman)sexm a lehdar bidestdixe û dikare wê ji bo destekstendinê pêşkêşî
dadgehên desthilatdar bike.
Divê sazî û rêxistinên Kurdan,
derbarê rewşa îroyîn a Zimanê Kurdî de demildest lêkolînek zanistî ya ku di qa da navneteweyî de jî bê nîqaş werê
erêkirin çê bikin. Bi ya vê raporê ew bi alîkariya belgeyek wiha dikarin li
dadgehans doz vekin û polîtîkayên tunekirina ziman û çand û nasnameya xwe
mehkûm bikin. (Mamoste Marûf )
Mînak 1. Nirxandina ji
derve
Araste(orientation), bo meqamên -çi bi
nîvî çi bi tevahî- fermî yên bi karê parastin, zindî kirin, perwerde kirin û
belgewarkirina zimanan mijûl dibin re dibe amûreke normatîf.
Gava zimanek bêhtir bê kolandin, hemî
pêkerên mijara gotinê dibin xalên girîg ên kemperandinê(comparaison). Encama vê
lêkolîna kemperî(comparativ), bo xurtkirina çêşîtdariya zimanên herêmekê
destnîşankirî derfetên dorfireh radixe ber çavê mirov. Ev yek, dest dide
pîvandina rêjeya helandina zimanekî da ku piştgiriya wî çêtir bê kirin, her
wiha di warê girîngiya çêşîtdariya zimanan de dibe navgîna hestiyariya raya
giştî, dike bo parastina çêşîtdariya zimanan polîtîkake bê afirandin; zimannas,
li dijî “ji zimanekî derbasbûna yekî din”(transfer) bertek nîşan bidin û
ew, di warê dawî qirkirina çavkaniyên zanyarî
yên mirovahiyê de rêxistinên neteweyî û navneteweyî îkaz bikin( Bnr; pêvek 1,
mînaka kemperandina zimanên li Venezuela)
III. Encam
Mirovahî,
bo parastina çêşîtdariya zimanî hewl dide têkoşîneke nû bide destpêkirin. ji bo
mirovahiyê dem dema di her astî de seferberkirina derfetan û sûde wergirtina ji
raseriya çêşîtdariya zimanî û çandî ye.
Di mijara
civakên herêmî yên axêverên zimanên di xetereyê de, kesên têkildar bi dehan salan vir de -ew bi
piranî perwerdekar in- wek mînak gelek caran, bi derfetên teknîkî yên pir
bisînor ji bo zimanan bernameyên perwerdehiyê amade dikin. Berewajî axêverên
zimanên pirhejmar, ew ne bi tenê ji rayeyên
perwerdehiya honakî , ji rayeyên -ku êdî
divê di destê rayedarên herêmî de bin- wek
bernameyên perwerdehiyê yên bi zimanên xwe û ji vê yekê jî girîngtir, ji
şayesên(description) destpêkê yên “zimanê bikarbar” jî bêpar in. Divê ev
mamosteyên zimanan, di warê perwerdehiyê
de (amadekariya bername û materyalên hindekariyê, ên teknîkî û metodên
perwerdehiyê yên zimanan), di warê sosyolîngûîstîkî de (analîza qonaxên bi hev
re têkilbûna zimanên heyî, fonksiyona îro û ya duh a zimanê bav û kalan), an bi
tenê di warê zimannasiyê de (berhevkirin, analîzkirin û terîfkirina daneyan) bibin xwedî rayeya biryardayinê.
Dîsa,
divê zimannas, têkoşer û derûdorên xwedî berpirsyariyên siyasî, ji bo piştgirî
û sêwirandina zimanên di xetereyê de xwe bidin ber karên pêşvebirin û danasîna
mekanîzmayên herî bibandor û jiyînbar. ji vê yekê jî girîngtir, divê ew, bi
civakên ku zimanê wan bi tehdîta windabûyînê ve rûbirû ye bi hevkarî û “di mercên
wekheviyê de” bixebitin.
wek berpirsyariyeke hevpar, divê em li
xwe ferz bikin ku tu zimanekî, bê dilê civaka xwedyê wî, nemire, heta jê tê
pirtir ziman bên parastin û bo nifşên paşerojê bên ragihandin. Aqlê selîmê ku
em pê tevdigerin û dibe sedema alîgiriya me ya bo çêşîtdariya zimanan di van çend
rêzên kalekî “Navajoyî” de xwe dide der:
Heke
tu bihna xwe nedî û nestînî,
Ew
e ku hewa tune.
Heke
tu nemeşî,
Ew
e ku erd tune.
Heke
tu naaxêvî,
Ew
e ku kes tune.
(Raveya
Akira Yamamoto ya gotinên kalekî
ji qebîleyeya Navajo, PBS TV, Millennium
Series: Tribal Wisdom and the Modern World,
weşana ji alî David Maybury-Lewis ve berceste kirî û di 24 Gulan 1992’an de weşandî)
Pêvek I :
mînakek kemperandinê; zindîtiya zimanên li Venezuela ( Belgeya ji hêla María E. Villalón ve amadekirî)
Di vê belgeyê de ji bo
pîvandina zindîtiya zimanan neh pêker hatine bikaranîn. Mirov dikare bo gelek
zimanên din jî ew bikar bîne û pê dîmeneke kemperî ya hêza wan a nîsbî bidest
bixe û têbigihîje rewşa sosyolîngûîstîka wan a dijber(kontrast) û tedbîrên
pêşdatir bistîne. Mînaka jêrîn bi awakî kemperî sepana(application comparative)
pêkeran a li sê zimanên nîştecih ên li Venezuela, ew welat e ku zimanê kêmnetewên xwe nas dike
û diparêze, nîşanî me dide. Mapoyo zimanekî Caribéenne(Karîben)
e û êdî kes bi xwe xwe pê naaxive lê di
bîra çend kal û pîrên civakeke piretnîkî de maye; endamên wê bi Espanyolî têkilî datînin û hemî zarokên
Mapoyo wî wek zimanê yekemîn hîn dibin. Kari’ña jî zimanekî Karîben e û xwedî
hejmareke pir mezin a axêveran e lê, ew bi piranî bi du zimanan diaxêvin. Hin
kesên temen mezin hene ku wek zimanê yekemîn bi “Kari’ña” hîn bûne û bi awakî
fesîh pê diaxivin, lê piranya Kari’ñayiyan,
ji 8000’î zêdetir in, Espanyolî
tercih dike. Sanîmayên merivên Yanomamiyan , bi qasî 2000’an in lê, ji wan kêm
kes li ber Espanyoliya serdest li ber xwe daye û bi du zimanan mane. Tabloya
jêrîn, balê dikişîne ser hejmara axêverên ku ji zimanê xwe re têkûzane serdest
in. Lê gava mirov li ser Kari’ña û Sanima radiweste rewş diguhere; mirov dikare
qala tiştên texmînî tenê bike, ji ber ku van demên dawîn tu îstatîstîkên pêewle
nehatine çêkirin. Daneyên derheqê Mapoyo de qethîtir in, jiber ku ew
jêderxistinên lêkolînên qadî(5) yên hîn nûtir
in. Ew di nav parantezê de hatine nivîsandin ku bila bête zanîn ku ji axêveran bêhtir “ parêzwanên bîranînan” hatine hejmartin. Di
warê amûrên hindekarî û perwerdehiya ziman” de asta 1’emîn bû para Mapoyo,
jiber ku cara ewil e rastnivîseke pratîk dixûyê, li jêr jî bê pêşkêş kirin, pir
kêm civak xwedî materyalên odîovîzûel(6)in. Digel ku Sanîma’ya Venezûelayî, çend qeydên
neravekirî û bê qalîte bidin alîkî hema bigire bê materyal be jî; varyant û
taslakeke rêzimanî ya zimanê Brezîlî heye ku ew xwedî bêhtir dokûmentan e(7). Ji ber vê
yekê mirov dikare di warê “Şêwaz û çawaniya belgewarkirinê de” 1 bide wî.
Pîvandina asta jiyandarî û lezîtiya dokûmantasyonê:
Mînak ji sê zimanên xwecihn ên li Venezuelayê
Pêker
|
Ziman
|
|||||
mapoyo
|
kari’ña
|
sanima
|
||||
Ragihandina ziman ji nifşek a din
|
0
|
2
|
5
|
|||
Hejmara mîsoger a axêveran
|
(7)
|
650
|
2500
|
|||
Rêjeya axêveran li gorî tevahiya nifûsê
|
1
|
2
|
5
|
|||
Guherandina ziman( çûyîna ser zimanekî din)
|
0
|
2
|
5
|
|||
Bertekên li hemberî qadên nû û medyayê
|
0
|
1
|
--
|
|||
Amûrên hindekarî û yên perwerdehiyê yên zimanan
|
1
|
3
|
0
|
|||
Helwest û polîtîkayên dewletê û saziyan ên di warê
zimanan de-Bikaranîn û statûya fermî
|
5
|
5
|
5
|
|||
Helwesta endamên civakê ya der barê zimanê xwe de
|
2
|
3
|
5
|
|||
Yekûn û qalîteya belgewarkirinê
|
1
|
3
|
1
|
|||
Pêvek I :
Sipasî
Li Kyoto’yê (Japonya) di 22-25’ê
Sermaweza 2002’an de ji bo bidawî kirina vê belgeya navborî semînerek giran hat
lidarxistin. Ev kes hatin cem hev: : Alexandra Aikhenvald, Matthias Brenzinger, Tjeerd de Graaf,
Arienne Dwyer, Shigeki Kaji, Michael Krauss, Osahito Miyaoka, Nicholas Ostler,
Hinako Sakamoto, Fumiko Sasama, Suzuko Tamura, Tasaku Tsunoda, María E.
Villalón, Kimiko Yasaka et Akira Yamamoto. Dîsa
bi vê semînerê re di 23’yê Sermawezê de “ 4’emîn Konferansa Navneteweyî
ya li ser zimanên di xetereyê de yên li derûdora Pasîfîkê” pêk hat, tê de gelek beşdaran çavdêriyên xwe yên balkêş anîn
ziman; ên Sachiko Ide, Oscar E. Aguilera F., Hinako Sakamoto et Yukio Uemura
nayên jibîr kirin.
Dîsa em minetdariyên xwe yên ji dil pêşkêşî
profesorên zimanên xwecih ên li Oklahama û Kansas’a Amerîkayê her wiha pêşkêşî
nûnerên çardeh civakên xwedî ziman ên ku alîkariya formûlasyona tewsiyeyên vê
belgeyê kirin, hê jî dikin. Ew di 2002’yan de beşdarî semînerên
perwerdebûniyê(formasyon) yên bi du rojan ên ji hêla Fondation Ford, Oklahoma Native Language Association û Indigenous Language Institute ve fînansekirî bûbûn.
Di amadekariya vê belgeyê de, ev pêvajo çend meh kudand,
gelek pispor ev versiyonên jêrîn nirxandin: Alexandra Aikhenvald, Deborah
Anderson, Marcellino Berardo, H. Russell Bernard, Steven Bird, Sebastian Drude,
Nick Evans, Bernard Comrie, Bruce Connell, Östen Dahl, Bruna Franchetto, Raquel
Guirardello, K. David Harrison, Tracy Hirata‐Edds, Mary Linn, Luisa
Maffi, Doug Marmion, Jack Martin, Mike Maxwell, Steven Moran, Gabas Nilson,
Jr., Lizette Peter, Nathan Poell, Margaret Reynolds, Hinako Sakamoto, Gunter
Senft, Tove Skutnabb-Kangas, María E. Villalón, Peter Wittenburg,
Kimiko Yasaka. Beşdarên Civîna Navneteweyî ya pisporan ên di warê Bernameya
UNESCO’yê ya “ Rizgar kirina zimanên di xetereyê de” ( Parîs, Navenda
UNESCO’yê, 10-12 Adar 2003) gelek şîret û nirxandinên di cih de kirin. Em
sipasiyên xwe yên herî ji dil pêşkêşî wan, bi taybetî pêşkêşî birêz S. Exc.
Olabiyi
Babalola Joseph Yai dikin.
Wek endamên koma pisporên UNSCO’yê, kesên beşdarî amadekariya vê dokumentê
bûne ev in:
Matthias Brenzinger matthias.brenzinger@uni-koeln.de
Arienne Dwyer anthlinguist@ku.edu
Tjeerd de Graaf tdegraaf@fa.knaw.nl
Colette Grinevald Colette.Grinevald@univ-lyon2.fr
Michael Krauss ffmek@uaf.edu
Osahito Miyaoka omiyaoka@utc.osaka‐gu.ac.jp
Nicholas Ostler nostler@chibcha.demon.co.uk
Osamu Sakiyama sakiyama@shc.usp.ac.jp
María E. Villalón atchim@etheron.net
Akira Y. Yamamoto akira@ku.edu
Ofelia Zepeda ofelia@u.arizona.edu
Nîşe:
1.Ên gotinên
destpêkê îmze kirine: Arienne Dwyer, Matthias
Brenzinger et Akir Y. Yamamoto.
2. Di tevahiya dokumentê de têgeha “ ziman”
zimanên îşaretan jî destnîşan dike; vegotina “ civakên axêver” an “civakên ku
zimanên wan di xetereyê de ye” civakên ku zimanên îşaretan bikar tînin jî
dihundirîne.
3. Li jêr, li gotara Miyaoka’ya li ser “projeya derûdora Pasîfîkê” jî binêrin.
5. Villalón, M. E.; T. Granadillo. Los
marcadores de Persona de la
Lengua Mapoyo ; in: H.
van der Voort et S. van de Kerke (eds.),
Indigenous Languages of Lowland South America,
CNWS Publications, 90, (ILLA) Vol. 1. Leiden,
Leiden University, 2000, 197‐211.
6. Villalón, M. E. Registro y Documentación
de las Lenguas Indígenas Mapoyo y Kari’ña del
Estado Bolívar. Parte I: Mapoyo. Caracas,
Instituto del Patrimonio Cultural, 1999.
7. Borgman, D. M.; Sanuma. In: D. C.
Derbyshire and G. K. Pullum (eds.), Handbook of
Amazonian Languages, Vol. 2, New York, Mouton
de Gruyter, 1990, 16‐248.
Çavkanî:
Aikawa, Noriko
2001
Bernameya UNESCO’yê ya li ser zimanan.
Conference Handbook on
Endangered
Languages of the Pacific Rim, p. 13-24. Osaka: Endangered Languages of the
Pacific Rim Project.
Bernard, H. Russell
1996 Language Preservation and Publishing, in
Indigenous Literacies
in the Americas:
Language Planning from the Bottom up, ed. Nancy H. Hornberger, p. 139‐156,
Berlin, Mouton de Gruytet
Brenzinger, Matthias
2000 The Endangered Languages of the World.
Présenté lors du colloque :
Language Endangerment, Research and Documentation ‐ Setting Priorities for
the 21st Century (organisé par Matthias Brenzinger avec le concours de
la
Fondation Volkswagen), 12‐17 février 2000, Karl‐Arnold‐Akademie, Bad
Godesberg, Allemagne.
Fishman, Joshua A.
1991 Reversing Language Shift: Theoretical and Empirical Foundations of
Assistance to
Threatened Languages.
Clevedon: Multilingual Matters.
Tewsiyeya
La Haye ’ê
Tewsiyeya
La Haye ’ê
(1996/1997) ya di warê mafên kêmhejmaran ên perwerdehiyê. International Journal on Minority and Group
Rights. Hejmara taybet a li ser
mafên perwerdehiyê yên kêmhejmarên neteweyî, 4.2. http://www.osce.org/hcnm/.
Hale, Ken
1998 On endangered languages and the
importance of linguistic diversity. In
Endangered Languages; Language Loss and Community Response, ed. De Lenore A. Grenoble et Lindsay J.
Whaley, p. 192‐216, Cambridge, Cambridge University
Press.
Krauss, Michael
2000 Preliminary Suggestions for
Classification and Terminology for Degrees of
Language Endangerment. (cf. Brenzinger 2000.)
Maffi, Luisa, Michael Krauss et Akira Yamamoto
2001 The World Languages in Crisis: Questions,
Challenges, and a Call for Action.
Bo nîqaşkirinê di “Konferansa navneteweyî ya 2’yemîn a li ser
zimanên li derûdora Pasîfîkê yên di
xetereyê de” hat pêşkêş kirin,
Kyoto, Japon, 30 sermawez-2 Berfanbar 2001.
Conference Handbook on Endangered Languages of the Pacific Rim, p. 75-78. Osaka: Endangered
Languages of the Pacific Rim
Project.
Skutnabb-Kangas, Tove
2000 Linguistic genocide in education - or worldwide diversity and human rights?
Mahwah, New Jersey: Lawrence Earlbaum Associates.
Wurm, Stephen A.
2000 Threatened languages in the Western
Pacific area from Taiwan to, and
including, Papua New Guinea. (cf. Brenzinger 2000.)
WWF International û Terralingua
2000 Indigenous and Traditional Peoples of the World and Ecoregion
Conservation: An
Integrated Approach to Conserving the Worldʹs Biological and Cultural Diversity.
1196 Gland, Suisse, WWF- Fonds mondial pour la nature / World Wide
Fund
for Nature [ex-World Wildlife Fund].
