Di nav gelên Osmanî de, bi taybetî di nav ronakbîr û merivên xwendî de pir caran rêol, bawerî û doktrînên xwedênenasiyê (ateîzm) an ramanên dijberê rêol û mezhebên serdest, an jî tevgerên felesefeparêz û aqilparêz ên wek Sabiî, zindiqî, Dehrî, Îbnî Ruşdparêzî peyda bûne.
Hin ji wan di nav gel de pir belav bûne lê, kîngê dewlet bi hebûna wan hesiyabe, bo li ber çavê gel reşkirin û astengkirina belavbûna wan, nema îftira li wan kirine, li alîgir û dilxazên wan ên ketî nav dest û lepên wê, nema êşkence pest û pêkûtî kirine. Kerba wê dîsa daneaniye, bi awayekî pir hovane ew kuştine û dengên wan birîne.
Ji wan baweriyan yek jî Mûserrînî ye...
Dîplomat û dîrokzanê Îngilî Paul Rycaut derheqê Mûserrîniyan de agahiyên gelek balkêş dide
Paul Rycaut di pirtûka xwe ya bi navê "L'État présent de l'empire ottoman.." (Rewşa Niya ya Împaratoriya Osmanî) de Mûserriyan wek xwedênenas (ateîst) pênase kiriye:
"Bawermendên Mûserrîniyê, ku ev rasterast Xwedênenasi ye, baweriya xwe wek "Rêya heq, bawreriya rast" pênase dikin. Ev bawerî ji înkarkirina Xwedê wêdatir ne tişt e. Bi ya wan her tiştên em bi çavê hîkmetê li wan dinêrin û heyret dikin, jê îbertan distîni ji aliyê xwezayê ve hatine afirandin, prensîbên wan ên navxweyî dibe sedama tevger û libat û teşegirtina wan. Bi ya wan Roj, Hîv û stêrk jî weha teşe girtiye, gorî vê prensîbê tevdigere. Bi vî awayî mirov jî wek giha û kulîlkan şîn dibe, diçilmise, hişk dibe, dimire diçe"
Ev camêr jî wekî piraniya nivîskar û wêjenasên qirna xwe bi piştgiriya rayedarên dewleta xwe debara xwe dike, berhemên xwe diweşîne. Jixwe di qapaxa pirtûka xwe de jî gotiye "Bi xêra qiral min ev berhem nivîsî". Wan çaxan hemû qiral,împarator, sultan û padîşah rewabûna xwe ji ol distendin û xwe wek parêzvanên ol û oldaran dihesibandin. Lewre nivîskarê me jî rexneyên tûj li xwedênenasan kiriyeû vê bawriyê bo civakê pir xeternak dîtiye:
"Li Stenbolê hejmara merivên li ser vê baweriyê pir zêde ye û hebûna wan bo paşerojê metirsiyeke mezin û xofdar e. Ev meriv bi piranî qadî û alimên pirtûkên Erebî ne. Ên mayî jî xaçparêzên xirriyayî..! Ev kafir, bo tirsa xwe ya ji ezabê Xwedê binuxumînin dibêjin, piştî mirinê ti tiştê meriv jê bitirs e, an ti qenciyeke jê hêvî bike tune"
Paul Rycot li Stenbolê gelek maye, derheqê pergala Împaratoriyê de lêkolînên bikîtekît kirine, ketiye nav hemwelatiyên mensûbê çand û baweriya serdest û ji devê wan jî derheqê rêol û ramanên dijber de agahî stendine. Jixwe Êzdî û Elewî, Bektaşî, rafizî, Qelenderî jî di nav de, dijberên ol û rêola serdest ên li jor jî me hinekan gotibû ji tirsa dewletê û paşverûyên çoyê destê wê, di nav şêniyên serdest de fikr û ramanên xwe yên rasteqîn vedişartin. Ji ber vê yekê, wekî piraniya lêkolînerên Ewropî yên qirna xwe propagandaya dewletê li wî jî bandor kiriye. Lê dîsa jî ji çavdêriyên wî meriv gelek tişt hîn dibe. ew derheqê xwedênenasekî Stenbolî yê xwe deşîfrekirî de weha dibêje:
Xwedênenasê xwe deşîfrekirî; Mihemed Efendî
"Tê bîra min, dema ez li Stenbolê bûm merivekî pir dewlemend û di zanyariyên rojhilatî de pir kûr hebû; Mihemed Efendî. Ew ji ber ku ehmeqî dikir, eşkere, bêtedbîr li her derê hebûna Xwedê înkar dikir hat daliqandin. Mihemed Efendî rêya xwe ya şaş bi vê delîlê diparast; Xwedê an qet tine an jî qasî ku alim dibêjin ne jîr, ne hişyar û ne jî bitedbîr e. Nexwe wî ez dijminê xwe yê herî mezin ê li rûyê dinyayê nehîştima, an jî ez bianiyama ser rêya xwe"
Nivîskar, wer dixwiyê ku ji bin ve ji dilsozî û wêrektiya Mihemed Efendî hesûdî jî dike:
"Pir balkêş e ku ev meriv dikaribû xeletiya xwe îtiraf bikira û xwe ji mirinê xilas bikira. Çer hebû paşê dîsa dikaribû bi ya xwe bikira lê, Weha nekir. Got; çer hebe ez ê rojek bimirim, piştî mirinê jî wê ti tişt nekeve destê min; qenebe ez ê di oxira rastiyê ya ku evîndarê wê me de bibim şehîd"
Pul Rycot bi vê hevokê mijara Mihemed Efendî dibe serî:
"Min di jiyana xwe de bi hebûna Xwedênenasekî rasteqîn bawerî nedianî. Baweriya min a berê ev bû: Çawa ku tîrêj bi awayek xwezayî ji Rojê derdikevin îman jî bi wî şiklî ji mejiyê mirov bi xwe derdikeve. Lê, bi naskirina vî vî merivî min dît ku Xwedê tîrêja mejiyê hinekan bi rastî jî ditefîne"
Pir balkêş e, nivîskar ji gel bêhtir, li ber qadro û gegirên dewletê yên li ber bayê xwedênenasan ketine bi gilî û gazinc e:
Pir balkêş e ku , Paul Rycault îftira û boxtanên Misilmanên Sunî yên serdest li gel, li bawerî û rêolên bindest kirine bêşik û şubhe wek rastî pejirandiye û dubare kiriye. Wî jî bi heman zimanê jahrî yê misilmanên paşverû Elewî û Bektaşiyan wek Çirapifkar, Êzdiyan wek şeytanparêz, Kurdan wek hov û talanker pênase kiriye. Ji ber vê reşkirin û bêrûmetkirinê, gelên Ewropayê, heta nîveka Sedsala XIX jî, komkujiyên ku Osmanî di nav van gelên reben de pêk dianî rewa û meşrû didît.
"Revaltiya piştgirên Mûserrînîtiyê, di nac xwe de pir û pir kûr û dilsoz e; di hemû kar û baran de alîkariya hev dikin, dilê hev bi her awayî xweş dikin. Ew gelek şareza û mêvanhez in jî. Heger kesekî ji fikr û ramanên wan haydar, bi rasthatinî be jî li wan biqeside, bibe mêvanê wan, qenciyên pir mezin lê dikin. Mêvan ji xweş suhbet û ji pesnên wan têr nabe. Bo kêfa wî heta sibehê bidome, bi şev dilê wî bibije kîjan zayendê (jin- mêr) yeka/yekî bedew dikin ber"
DAIŞa Dewleta Osmanî
Gelo Netewa Tirk çima ji tervger û rêolên Selefî hez kiriye...?
Paul Rycault end hevok şûn de sedema di nav gel de belavbûna Kadizadeliyên Selefî weha eşkere dike:
"Tê gotin Sultan Mûrad (Mûradê Çarem) di seray û artêşa xwe de
gelek piştevaniya vê baweriyê ( Mûserrîniyê) dikir lê, di
nav gel de rê li ber Kadîzadeliyan (Rêbazeke îslamî ya Selefî ya pir bêhnteng, erhişk û
paşverû) nedigirt, ew teşwîq dikirin; ji ber ku Kadizadelî bi bi oldariya
xwe ya xemgîn, bi mahde û bi mirûz, bi serhişkî û çikûsiya xwe xizneya wî tijî pere dikir."
Çend wêneyên karbidest û dîlên seksê yê seraya Osmanî
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder