Fîlmekî jibîrûyî yê derheqê Kurdan de: The Last Outpost

Navê fîlmê bi Ingilîzî “ The Last Outpost” e. (Qerekola Dawîn) Fransiyan navê  “ Intelligence Service” (Servîsa Saloxgeriyê) lê kirine. Bi Kurdî navê “ Peywira Dawîn” xweş lê tê.

Fîlm sala 1935an hatiye çêkirin û sala 1936an de li hemû salonên cihanê derdikeve pêşberê fîlmhezan. Derhêner  Charles Barton, şîrketa çêker  Paramount Company.

 Aktorên herî bi nav û deng yên sînemaya Amerîkayê yên salên 30î di vî fîlmê  de dileyîzin:

Cary Grant, Claude Rains, Gertrude Michael...

Rojnameyeke Fransî di serê gotara xwe ya derheqê fîmê de weha dinivîse: “Serpêhatî li Kurdistanê, li perê dûr yê sînorê Rojhilat destpê dike”

 Emperyalîstên Rojavayî yên ku xwe navenda şaristaniyê didîtin û bo berjewendiyên xwe rastiyê berovajî, nirxên mirovahiyê binpê dikirin, bo balkişandina  ser fîlmê û têrtijîkirina kîsên xwe,  di serî de bi dîmeneke weha dest bi çîrokê dikin: “Rojhilat seranser  hov, gelên wir tev dirrinde... Kurdistan li perê herî dûrê  Rojhilat dikeve. Lewre Kurd û Kurdistan ji hemûyan hovtir û dirindetir e”

Bûyer, Xwedêgiravî sala 1914an, di destpêka  şerê yekem ê Cihanê de diqewime. Michael Andrewsê Ingilîz, rêveberê komeke bi mîtralyoz, ji alî dewriyeyeyeke siwariyên Kurd ve tê dîl kirin. 

Serekê çeteya ku wî dîl dike  serbazekî Tirk dixwiyê lê, di rastiyê de Jhon Stevesonê ajanê İntellgence Servîce'ê ye (Rêxistina Îstîxbaratê ya Ingilîzan. )  û xwe bi serfermandarê Tirk bi navê Fermandar Selîm dide nasîn.  Di vir de bêrûmetkirineke veşartî heye: Kurd ewqas bêhiş in ku nikarin xwe birêve bibin. Divê serokê wan Tirk be... 

Serfermandarê Tirk,  di beşa serî ya fîlmê de çavê dijminên xwe bi Kurdan ditirsîne û di vir de jî biser dikeve.  Kurd Michael Andrews davêjin zîndanê. Li wir girtîyekî din jî heye û jê re qala bêwîjdanî û hovîtiya Kurdan dike. Hêj gotina xwe bidawî nekiriye ku çend siwariyên Kurd komeke mirovên kal û pîr, jin û zarok  bi derbên qemçiyan bi derekê ve dajon.  Qasekî şûn de ew girtî ji zîndanê tê derxistin û li ber derî bi gulebarana Kurdan tê Kuştin.

Qasek şûn de Jhon Stevensonê ajanê Inteligence Serviceê Michael Andrewsî ji destê Kurdan rizgar dike û her du bi hev re  "merivên ji cih û war kirî û di kon û holikan de bicih kirî, bi zar û zêç, bi kofî kilfet, bi pez û bizin , bi zehmetiyeke kesnedîtî" di robareke bi ava lemelem û gurr û kûr re  derbas dikin.  Hin meriv bi meşkên werimandî, hin bi bikelek û bi soberi xwe davêjin avê. Kurd dinyayê li wan teng kiriye. Sahneya herî pir bandor li temaşevanan dike ev e... 

Gorî senaryoyê xeniqîna di avê de hezar car çêtir e

ji mirina bi destê Kurdan...

Bi hezaran merivên bêguneh ji ber Kurdên hov xwe davêjin avê

Peywira Jhon Stevenson ya li Kurdistanê, “pûçkirina plana Tirkan ya dixwest bi alîkariya Kurdan derba mirinê li Hindiyan bixe” ye. Andrews, di encama şaşfêmkirina rizgarkerê xwe  de xedar brîndar dibe û bo dermankirinê ew radikin nexweşxaneya Qehîreyê. 

Bi meşkên werimandî didin avê

Li vir dilê wî dikeve Rosemarya hemşîre. Jinik ji  Andrews re dibêje ku “ew bi ajaneke Inteligence Serviceê re zewiciye lê, mêrê wê bo peywireke bi derekê ve şandine  û çend meh in jê ti agahî nestendiye. 

Ji tirsa Kurdan gelek pez dixeniqin

 Andrews soz dide Rosmariyê ku ew ê, çi dibe bila bibe mêrê wê bibîne. Bo vê yekê bi dilê xwe diçe Sûdanê û tevlî şer dibe. Li Sûdanê rastî rizgarkerê xwe Jhon Stevenson tê û dilketina Rosmary jî di nav de, çi hatibe  serî yek bi yek jê re vedibêje. Pirs bi pirs Stevenson têdigihîje an bawer dike  ku Andrewsê kurê keran, dil heye xwe li ber çavê jina wî mezin bike û wê jê bistîne.

Di navbera her du mêrên ku di şert û mercên pir dijwar de tim û tim mecbûr in bi hev re bin, li cem hev bin, hevkarî bikin  rik û nefreteke mezin rûdide. Çendikî şûn de Stevenson di şer de tê kuştin, Andrews digihîje mirazê xwe... 

Gotareke derheqê fîlmê de

Fîlm li tevahiya Cihanê rastî eleqayeke mezin tê. Di Kovar û rojnameyan de derheqê wî de bi sedan gotar tên nivîsandin. Kampanyayeke xurt a reklaman jî bidin ser. 

Reklama fîlmê di rojnameyekê Fransî de

Ev fîlm,  “Kurtedîroka îmaja Kurd û Kurdistanê ya ji nîveka Sedsala XIXan heta salên 80yan ya li ber çavê Cihanê ye" Kurdistan; seranser çiyayên asê ye. Rê û dirb lê tune ye. Di qûntarên her çiyayekî Kurdistanê  de Eşîreke Kurd e. Ew Kurd, an koçer, an jî nîvkoçer in. Ti hilberîneke wan a berbiçav tune ye.

Film salên bihna şer dihat hatiye çêkirin.
Mîlîtarîzmê derdixe pêş

 Debara wan li pişta gelên Xaçparêzan e.  Kurd çete ne, talanker in, dûrî şaristaniyê ne, hov in, talanker in.  Dema şerên bi Xaçparêzan re çoyên destên Tirkan in. Bi fîtkirina Tirkan wan hemû gelên Xaçparêz ên welatê xwe qir kirine, dest danîne ser hebûna wan, destdirêjiya namûsa wan kirine, zikê jinên bi zarok  qelişandine û jî pitikên wan derxistine, jin û zarokên wan revandine, ji xwe re kirine jin û berdestî. Bi Kurtasî Çermsorên Amrîkayê, an reşikên Evrîqayê çi bin, Kurd jî ew in...
Heta heta 40-50 sal berê jî, îmaja Kurdan ya li ber çavê Ewropiyan weha bû;  çawa ku Ewropiyan gelên hov(?) ên koloniyên xwe di şer de bikar anîne, Kurdistan jî mêtingeheke(kolonî) Tirkan e û   Tirk jî Kurdên hoveber û ji şaristaniyê bêpar li dijî Xaçparêzan  bikar tînin.

Dîsa ev fîlm, ne rasterast be jî, kurteçîroka pûş û planên dewleta Osmanî yên ji Padîşah Mehmûdê IIyem  heta îro  dide der.  Plan, bi Mehmûdê II’em ve destpê dike.
Dora pêşî dewleteke emperyal û navendî ya hevsarê hemû gelan di destê Dewleta Osmanî de plankirin û bi vê armancê mîrektiyên Kurd tên tev tên betalkirin, navê Kurdistanê ji nexşeyên fermî tê paxişkirin

Bi Evdihemît re dewleteke dîsa emperyal lê neteweyî tê sêwirandin. Ev  neteweyîbûn çawa ku ji aliyê Tirkomisilmanên îro ve jî tê kirin, bi têgeha "netew" (millet) veşartî ye. Ziman û çanda Tirk li hemwelatiyan tê ferzkirin, lê navê "Tirk" zû bi zû nayê bilêvkirin. Pişafker karê pişaftinê bi misilmantiyê dinuximîne...

Bi Îttîhat Terakkiyê re  jî bîrdoziya kûr a dewletê hêj emperyal lê, îcar rasteret li ser navê Tirktiyê ye. Koka gelên nemisilman wê bê qelandin, Kurd û gelên din ên misilman bên pişaftin, Tirkên Asyayê jî tevlî dewletê bibin û... 

Îro , xewn û xeyal dîsa emperyal, Tirktî bi bi rengê Îslamê neqişandî ye.

 li ber çavê Cihanê Sedema xerabûna Îmaja Kurdan û çêkirina fîlmekî  bi vî rengî:

Wêneyeke Fata Reş

 Ji nîveka sedsala XIX'an heta salên şêstî,  dewleta Tirk çavê hemû gelên xaçparêz bi şervanên Kurd ditirsand. Bi rastî ji şerê Qirimê(1853-1856) re dewleta Tirk bi lehengtiya siwariyên Kurd hesiya û wan ew di hemû şerên li dijî dewletên cînar û li dijî xaçparêzên Kurdistan û Anatoliyê bikar anî.

Dora pêşî Fata Reş a tevî 500 siwariyên Kurd tevî şerê Qirimê bubû di çapeniya Ewropayê de deng veda. 
Ew wek Amazona Kurd hat pênase kirin. 

Taboleye bi dest çêkirî: Kurd malên
Ermenan dişewitînin

Kurd bi cangoriya xwe ketin rojevê. Pêde pêde neteweparêziya Ermenan destpê kir. Kurd ji aliyê Tirkan ve bi gotina " Kurdistan wê bibe Ermenîstan" hatin tirsandin û bo çewisandina Ermenan hatin bikaranîn. 

Nîgareke Siwariyê Kurd ya ji alî Ewropiyan ve xêzkirî

Kurdên wan deman bi piranî ji netewetiyê bê hay, bi dehan şerên bi Ûris re hatibûn bikaranîn. Li ber çavên wan çi Ûris, çi Ermen çi Nastûrî, çi Asûrî û Êzdî tev kafir bûn û hevkarê hev bûn. Dema ji şerê bi Ûris re diqedandin û vedigeriya welatê xwe heman "kafir" li ber pozê wan...! 

Kurd êrişî jineke Ermen dikin

Digel şîret û hişyariyên çend Kurdên welatparêz û ji dek û dolabên Tirkan hayîdar, eşîr  bûn qirnî û bi xaçparêz û Kurdên Êzdî ve zeliqîn.
Alayên Hemîdî Kurdistanê ji binîve serobino kir. Tirseke mezin a ji Kurdan ket dilê gelên Xaçparêz ên Kurdistanî. Bi navgîniya wan hemû cihan Kurdan wek gelekî hovber, nezan, serhişkê di êrişkariyê de şirîkê Tirkên barbar pênase kir. Xweş maja berê ya Kurd û kurdistanê berovajî bû.   

Bûltena vedora çapemeniya Tirk ya ji aliyê wezareta Karên derve ya Fransayê ve tê weşandin, di 12.04.1921an de gotareke ji ber rojnameya Hakimiyetî Mîlliye ya Tirk girtî diweşîne.  Di vê gotarê de weha dibêje: 

Nûçeya derheqê şerê Inonû ya tê de behsa qehremantiya siwariyên Kurd tê kirin

"Me fedakariya cansîperane ya Kurdan ya di pêvajoya Şerê mezin de dît. Em tev dizanin ku  ew bi coş û kelecaneke çawa gihîştin hewara welat. Heta 1914an neçin, helwesta wan a kesnedîtiya li dijî êrişên dawîn ên Papoulas bînin ber çavan bes e. Heger meriv bi serbestî rastiyê bibêje, Rafet Paşa  di şerê Eskîşehîrê de bi piştgiriya Siwariyên Kurd Yewnanan ji hev vekir û têk bir" 

Pir balkêş e ku, piştî damezirandina Komara Tirk ji alî M. Kemal ve, raya giştî ya Cihanê, Çi Kapîtalîst, çi Sosyalîst di hemû serhildanên Kurdan de piştgiriya Komara Tirk dike. Bi yek dengî digotin; "Kurdên paşverû û hovber û feodal li dijî dewleta nûjen û nûdem ya Tirk serî radikin. Tepeserkirina wan rewa ye..." 

Di sala 2000an de ez çûm Girava Îmrozê ( Gokçeada). Li wir min nasiya xwe da çend Rûman. Ew  di sala 1966an de ji giravê koçî Yewnanîstanê kiribûn û piştî teqawit bubûn dîsa vegeriyabûn  welatê xwe. Me suhbeteke dûvdirêj kir. Piştî ku min Kurdbûna xwe eşkere kir, min dît ku ken ji rûyên wan çû, dengên xwe birîn...
Heta ji min hat min ji wan re behsa biratiya gelan û xirabiya ku bi çûyîna wan gihîşt welat kir. Ji hazira yekî gotina min birî û got :" Tu tiştên xweş dibêjî lê, em ji tirsa we Kurdan ji vir reviyan...!"
Ez di cihê xwe de miçiqîm mam. Kêr di min re bikirana xwîn nedinuqutî"
"Çawa? Çima?"
-Bi salan dewletê li me nema zilm kir, me li ber xwe da. Di 1966an de gotin em ê li vir girtîgeheke vekirî çê bikin û ji Rihayê bi hezaran mehkumên Kurd bînin di giravê de azad bikin. Li ser serê wan polês û cendirme jî tunebin, ew bi we çi dikin, hûn dizanin...!"
Me ji tirsa Kurdan her tiştê xwe di cih de hîşt û li cihanê belav bûn... 

Emperyalîst û mêtingehkar diserî de îmaja gelan xera dike, wan dike şeytan paşê jî nema xirabî li wan dike. Azadiya wan, welatê wan, ziman û çanda wan ji wan distîne.

Emperyalîst gelên bindest û belengaz
bo berjewendiyên xwe bikar tînin

Beriya ku  bipişifîne wan ji kesayetiyê, ji taqet û qidûm dixe. Ew gel wer dibe ku bi dilê xwe dipişife, dikeve qalikê dijminê xwe. Li Çermsorên Amerîkayê, li reşikên Efrîqayê, li Aborjînên Awistralyayê çi kiribin dil hebû li Kurdan jî heman tiştî bikin.

Bi ya min, sedema bindestiya Kurdan, helwesta neyînî ya Cihanê ya derheqê azadiya Kurdan de, ji nedîtinê ve hatina komkujî û neheqiyên li Kurdan tên kirin  ev îmaja xerab a Kurdan e.

Bo temaşekirina fîlmê, bitikînin lînka jêr

https://ffilms.org/the-last-outpost-1935/

Mamoste Marûf

Li dijî Kurdan Yekîtiya Komînîst û Faşîst û Misilmanên Cûmhûriyetê -1

 Bulltin Périodique de la Presse Turque, (Bûltena Vedor a 

Çapemeniya Tirkiyeyê) bulteneke vedor a fermî  ya dewleta Fransayê ye  û weşandina bûyerên girîng ên li Tirkiyeyê qewimîne wek armanc daye ber xwe.

Ev bultena ku  ji sala 1920’an heta 1939an 129 hejmar tê çapkirin, derheqê TR û Kurd û Kurdistanê  de nûçe û nirxandinên pir balkêş  dihundirîne.

Di hejmara 122emîn a sala 1937'an de nûçeyeke bi sernavê “civaka Îsraîlî”  cih digire.

Nûçe weha destpê dike:

 “Çapemeniya Stenbolê, di  07.01. 1937an de  pêşniyazqanûna  parlemanê Manîsayê M. Sabri Toprak a ku li welatiyan, dê û bav jî di nav de,  li derveyî malê bi hemwelatiyan re axaftina bi zimanên  xeynî  Tirkî  ji binî ve  qedexe dike weşand. Ev pêşniyar, bi taybetî nîşan li Cihûyên ku “rojname, ev çend e  bi hinceta ku bi zimanên biyanî diaxifin, ji wan bi gilî û gazincin” digire”

Qeyda Pêşniyazqanûnê di ewraqên Meclîsa Tirk de

Cihan Kurd û Kurdistanê tune dihesiband

Teqez bala we jî kişandiye, di pêşniyazqanûnê de behsa Kurdên Bakûr, ên wê demê  ji sedî 80-90 nezanê zimanê Tirkî bûn qe nayê kirin.

Dema meriv, çi çepgir çi rastgir, çi sosyalîst çi kapîtalîst, bala xwe dide çapemeniya  Cihanê ya ji nîveka sedsala XIXan heta salên 80yî, tîpolojiya Kurd û dîmena Kurdistanê weha hatiye teswîrkirin:

Kurd,  çiyayiyên nîvkoçer yên bi gişkî xwedî  jiyana eşîrkî,  merivên serhişkê nezan ên har û hov û êrişkar û talanker, bêserûber,  ji şaristaniyê  bêpar, musteheqê hemû pest û pêkûtiyên dewletên dagirker ; Kurdistan, welatekî  asê yê  seranser bİ çiya û bİ geliyên kûr, bê rê û bê dirb,  bêqanûn û bêzagon û  bênîzam , di her newalekî  wê de rêbirekî bi çek û rext... 

Di pêvajoya Şerê yekemê  Cihanê  de,  Sedema  koçberkirin- koçberbûn  bi mîlyonan Kurdan, qirkirin-qirbûna nêzîkî  mîlyonekî  wan ev nêrîna şaş û derexlaqî ye.

Nûçeya di " Bultin Periodique de la Pres Turque" de Bûltena Vedor a Çapemeniya Tirk de

Sedema reşkirin û tunehesibandina Kurd û Kurdistanê

Sedema neheqaya ku piştî Şerê yekemê  Cihanê li Kurdan hatiye kirin û bêdewlet û bêstatû hîştina wan jî  di vir de veşartî ye.

Sala 1922-1924an, li ber çavê hemû  cihanê, bêtirs û bêminet  bi balafiran bombebarandina  Îngilîzan a bi ser sivîlên Suleymaniyeyê de jî ev e.

Sedema tunehesibandina wan a li Lozanê jî ev fikra xerab û bêyom e.

Ji Koçgiriyê  heta îro bi destê dagirkeran ve  bi sedan caran , bi sed hezaran Kuştina Kurdan, ji aliyê kesî  ve nebihîstina hewara wan, rewanedîtina bexwedan û serhildanên wan, bi ser de piştgiriya  dijminên wan jî ev pêşdaraz û mehkûmiyeta pêşîn a dewletên emperyalîst e.

Gelo  sedema  ferzkirin û rewadîtina dagirkeriya ser Kurdan a ev du sed sal in berdewam dike çi ye? Ji  nedîtînêve hatina zilm û zordarî û neheqiyên li wan hatine – tên  kirin  kîngê, çima destpê kiriye? Ev helwest îro jî bandor li polîtîkayên  Emperyalîstan  dike yan na?

Heta nîveka Sedsala XIXan Kurd li seranserê cihanê gelekî efsanewî yê çiyayî yê wêrek,  nanda, mêvan hez, şox û şeng, xwedî  jiyaneke dûrî gelên cînar û  çand û  dab û nêrîtên pir resen tê pênasekirin. Kurdistan jî welatekî aydî Kurdan, heta dibêjî pîtoresk û esrarengîz tê danasîn. Ev nêrîn bi şerên Osmaniyan ên bi Ûris re, bi taybetî bi destpêka neteweperestî û daxwaziyên neteweyî yên Ermenan re diguhere.

Di hemû şerên bi Ûris re Kurd gelemperî bi bi armanca parastina erdên  xwe piştgiriya Osmaniyên Misilman, Ermen bi hêviya damezirandina Ermenîstaneke serbixwe ya “li ser axa ku şênî piranî Kurd”  piştgiriya Rûsyaya Ortodoks dike.

Ermen pir zû  têgihîştibûn ku liser erdên ku dewleteke neteweyî dixwazin heta bi piranî Kurd hebin Ermenîstan xewn û xeyal e. 

Kurd jî baş dizanibûn ku bi damezirandina Ermenîstanê re ew ê ji welatê xwe bên derxistin.

Rayedarên Dewleta Osmanî jî, bi taybetî Abdulhamîtê Xûnkar firsenda xwe di vê dubendiyê de dît û bo mayîndekirina desthilatdariya xwe, dubendî û rikbariya di nav Kurdên misilman û gelên Xaçparêz de gur kirin. Piraniya ronakbîrên Kurdên wan deman û çend ronakbîrên  Ermenan hevkariya her du gelan xwestibin jî, serok eşîrên nezan û  feodal ên  ji neteweyîtiyê bêhay û neteweperestên Ermenan ên xwedîgiravî pêşverû û zana  nehîştin ev hevkarî geş bibe û li ser heman axê hîmê  jiyaneke hevpar û azad a gelan  bê danîn.
Neteweperestên Ermenên ji berê de bi Rûsya û bi Ewropayê re xwedî  xweş têkilî, ji pêşketinên cihanê hayîdar û agahdar dest bi reşkirina Kurdan kirin. Zilm û zordariya serokeşîr li gelên xaçparêzên Kurdistanê dikirin  jî qozeke mezin dida destê wan.  Wan di demeke kurt de xweş îmaja Kurdan li seranserê cihanê ji binî ve guherandin. Kurd êdî ne netew, ne jî gelek ji wan gelan bû. Birreke mirovên har û hov en  layiqê qirkirinê bûn.

Em dîsa werin ser pêşniyazqanûna  M. Sabrî Toprak:

“Gorî vê pêjniyazqanûnê  cezayên pir giran; heta saleke  girtîgeh û  1000 TL cezayê perekî  li hemwelatiyan  bê birîn.

Ew ê nikaribin ti karekî serbest bikin,  nav û nîşan, dîplom û broveyên wan ji wan bê stendin û nikaribin bi dewletê re karê peydakirinê (îhale) jî bikin”

Pêşniyazqanûn weha berdewam dike:

“Xelata rayedarên  jêhatî  wê  nîvê cezayê (madî yê) li sûcdaran tê birîn be,

cezayê kesên çavê xwe  digirin jî herî kêm seleke cezayê girtigehê be”

Ev ceza bi pereyê îro çiqas e...?
Pê çi dihat stendin?

Di sala 1937an de Dolarekî  bi 1.26 Lîrayê Tirk bû.
Cezayê axaftina bi zimanekî xeynî Tirkî 793 USD, bi pereyê niha; 3.215 TL

Mehaneya memûrê nû dest bi kar kirî: 52.85, mehaneya Atatirkê serokdewlet û serokhertişt: 668.30 TL 

Mehaneyên memûrên Dewletê yên wan salan

Bilêta tramwayê, 5 qiruş,  3 celeb xwarina li aşxaneyê 15-20 quriş, bilêta sînemayê; 25 quriş,

li Kûçûpbazara Stenbolê xaniyekî di nav baxçe de: 2500 TL

Kin û kurtasî, heger ev pêşniyazqanûn bi dilê M. Sabri Toprak û Kemalîst û sosyalîst û faşîstên wê demê  bihata pejirandin, Kurdên xizan û belengaz û Tirkînezan  gundên xwe jî bifrotana nikaribûn ji binê cezayê ji ber nezaniya Tirkî li wan dihat birîn  derketina. Ew ê kilîta reş li deriyên xwe bixistana. Bihosteke erd jî bi destê wan nediket ku tê de kon  dagirin... 

Nûçeya derheqê pêşniyazqanûnê de weha berdewam dike:

"M. Sabri Toprak li diijî hatina Cihûyan a bo Tirkiyeyê jî pêşniyazqanûneke amade kiribû û ew di gulana 1937’an de rastî rexneyên tûj ên endamekî Serekxaxamtiyê hatibû. 7-8 meh bi ser de çûbû ku wî  ji komîsyona Karên derve re nameyeke nivîsîbû û di 01. 09 de di Cûmhûriyetê ew hatibû weşandin. wî ev rexne bersîvandibûn  û gelek pêşniyar pêşkêş kiribûn. Di serî de spasiyên xwe li Serekxaxam kirbû; ji ber ku li civata xwe şîreta axaftina bi Tirkî kiribû, paşê jî bi hinceta ku endamên wî guh nadin şîretên wî û di dibistanan de hêj wek berê bêbextî dikin gilî û gazinên xwe anîbû ziman û gotibû Alyansa Îsraîlî serîtewandî dixwiyê lê, “hişmendî û bîrdoziya wê ya heram û malamirat hêj  zindî ye, geştir dibe. Wê demê divê em mamosteyên bikin der"

Bi ya min,  ev pêşniyazqanûn bi dijberî û bi têkoşîna Cihûyan û bi  mudaxeleya dewletên piştgirên Cihûyan tê red kirin û qanûneke din a cezayên wê  siviktir “li axêverên zimanên xeynî Tirkî dibire” dikin şûnê. Ev qanû xeynî Kurdan li ti kesî nayê sepandin.  (Qanûna ku 50 TL ceza li Kurdîaxêvan dibire)

Wan salan Kurd, Ermen, Rum ji ber ku li dijî dewletê serî rakiribûn, an şer kiribûn pirî zerp û zor dîtibûn, pirî hatibûn çewisandin, êdî newêrîbûn doza ziman û  çanda xwe jî bikin.

Nûçeya di Bûltena Vedor a Çapemeniya Tirkiyeyê de weha bidawî dibe: "

"Derheqê vê qanûnê de, nêrînên gelek kes û kesayetiyan hat pirsîn. Hüseyîn Cahid, İrfan Emin û Dr. Sani Yaver  piştgirî didin  vê pêşniyazqanûna  ku divê “Tirkî bi kotekî  bê peyivandin û  kesên wî (Tirkî) kêm dibînin jî bên cezakirin”

Gelo ev sê ronakbîr, rewşenbîr, giregir kî ne?

Ez ê  ronakbîrê(?) ku meriv şaş û mat dike, bi qewlê Kurdên berê, ji kerê dixe, mejiyê meriv serobino dike paşve bavêjim.
Yê pêşî
Huseyîn Cahît Yalçın e ( 1875-1957) Li Balikesîrê tê dunê. Mulkiyeyê diqedîne. Tevî Tefik Fikret rojnameya Tanin’ê derdixe. Sala 1908an de dibe parlemanê Partiya Îtihat Terakiyê. Ji ber dijberiya M. Kemal û dijberiya Partiya Demokrat çend caran ceza distîne. Wek romannivîs û çîroknivîs nav vedaye.

Hüseyîn Cahît Yalçin

 Di wêjeya Tirk decihê wî pir mezin e. Di waneyên wêjenasiyê de çîrok û romanên wî li xwendekaran tê ferzkirin. 
Derheqê Talat Paşayê faşîst de jî pirtûkeke pesindayînê nivîsiye. Wekî din du roman û sê pirtûkên wî yên  çîrokan û çend jî yên bîranîn û lêkolînî hene. Ya balkêş ew e ku, heta îro çi rastgir çi çepgir ti kesî rexne li nêrînên wî yên faşîzan û despotîk negirtiye.
Yê duyem,

Dr. Sani Yaver e (1880-1971).
Bijîşkekekî Atatirk e. di sala 1950yan de di Partiya Demokrat (DP) de wekîltî jî dike. Di Akademiya Leşkerî ya Gûlxaneyê de kar dike. Sazûmankarê Kursiyê Goh, poz û qirikê yê ye...

De em  dorê bînin İrfan Emin (Kösemihaloğlu)

(1880-1968) Fakûlteya Dadê ya Zanîngeha Stenbolê bidawî dike. Di ciwantiya xwe de bi Îtihatparêzan re hevaltî û hevkarî dike. Di çend kovaran de nivîsên wêjeyî diceribîne lê, biser nakeve. Parêzerî dike. 
Heta mirinê bi dil û can Nazim Hîkmet diparêze. Îrfan Emîn hevalê Nazimê herî dilsoz e, ew qas kuew bo wî helbesteke akrostîş  jî dinivîse. (Ji tîpên serî yên rêzikên helbestê, navê İrfan Emir derdikeve)

            Nasılsın?

İyi günlerimde çok eller uzanır ellerime,

Resmimi, suratımı baş köşeye asarlar...
Fakat demir kapıların her kapanışında üzerime,
Ardında taş duvarların her kaldığım zaman,
Ne arayan beni, ne soran...

Eeeehh, daha iyi be, bunun böyle olduğu...

Minnetim ve borçluluğum yalnız sana kalsın.
İyi günlerimde benim unuttuğum insan eli
Nasılsın?...

                             Şair Nazım Hikmet

                               Çawayî

Ku roj  xweş be gelek dest dirêjî min dibin

Wêneyên min bi jorê quncikan ve dikin

Lê her cara ku deriyên hesinî bi ser min de tên giritin û

min davêjin paş diwarên kevirîn,

Kes li min nagere, li min napirse

Hema weha çêtir e lo

Bila li te tenê spasdar û deyndar bimînim

Ka bibêje destê camêrîyê ku ez jî di xweş dewranan de bibîr naynim,

Çawayî ?
                                          Helbestvan Nazım Hîkmet 

Nazim Hîkmet û parêzer Îrfan Emin li dadgehê

Nazim Hîkmet û kesên li derûdorê, ji Koçgiriyê heta Dêrsimê çavdêriya hemû zilm û zordariya ser Kurdan kirine. Pir balkêş e ku wan bi çavê Ewropiyan Kurdan gelekî hov yê dûrî şaristaniyê, ne hêjayê naskirinê dîtine. Înkarkirina hebûna wan, ziman û çanda wan rewa dîtine. Ew pirensîba sereke ya sosyalîzmê ya "Bi xwe xwe tayînkirina qedera xwe ya gelan" ti car neanîne rojevê. Nazim Hîkmet  di hebestên xwe de rasterast "neteweperestiya çandî ya Tirktiyê" kiriye. Lewre li ba Kurdan ew û Nîhal Atsiz du qetên ji ber sêvekî ne...
                                                                   Mamoste Marûf

Aboriya Serhedê, beriya Komara Tirk

Srrjimara navenda Erziromê beriya Komara Tirk  bi piranî Kurd û Ermen bû. Bi têkçûna Serhildana Şêx Seîd re dewletê ji  Qerdenizê û ji Qefqazan Tirkan anî li vir bicîh kir. Li dijî Kurdên  mayî nijadperestiyeke kesnedîtî hat meşandin. 

Ev belgeha li jêr ya derheqê sewalvaniya wîleyeta Erziromê de(Ev wîlayet Qers, Agirî,Wan, Mûş, Bidlîs, Ezirgan jî di nav de, hema bigire tevahiya  herêma Serhedê dida ber xwe),  di rûpeleke Rojnameya Fransî ya sala 1904'an de hatiye weşandin. Min ew ji  arşîva Pirtûkxaneya Neteweyî ya Fransî girt û bê şîrove, bêyî ku tiştekî lê zêde an kêm bikim, wergerand Kurdî. Lê, berê dixwezim hin nêrînên xwe pêşkêşî we bikim.

Çîroka vê nivîsê

Di  xortaniyê de  ez gihîştim nifşa mezinên ku civantiya wan di sedsala XIXan de derbas bubû. Wek mînak, apê bavê min; Hecî Yadînê gorbihûşt, sala 1983yan,  ji sed salan pir emir kiribû ku çû ser heqiya xwe. Dîsa  heta zarotiya min a dereng, her heft mezinên me yên di maciriyê de ji mirinê xilas bubûn hêj li ser xwe bûn. (Gundê me beriya maciriya 1916'an 40 mal e, ji çil malan 7 kes tenê bi saxî vedigere) 

Hecî Yadîn, beriya keraseta maciriya 1916an a Serhedê serobino dike, bi Amojna Dîlber (Amojna Dîlo) re dizewice, 7 zarokên wan çêdibe.(Her heft jî di maciriyê de dimirin). 
wî, dema behsa rewşa xwe û ya gundiyan a beriya maciriyê û beriya Komara Tirk dikir,  rûyê wî dikeniya. Gelek gotinên wî hêj di gohê min de ne; "her tişt ji serê me zêde bû. Birên pez (keriyên pez) serî hebû, binî tinebû.  Debo (teneke) têra rûn û penîrê me nedikirin. Kesî devê xwe nedida toraqê. Me sal (zinarên pan û mezin) dianîn, dişûşt, rûnê xwe, penîrê xwe li ser qûç dikir, çerçî dihat me dida û xwe jê xilas dikir. Pereyê ji wan dihat heqê jin û zarokan bû. Me payîzê çêlekeke stewr û çend pez dibirin bazara Erziromê, pirtî dibe, qazyaxî, sabûn, tîtik û pîtik dibe, ser û goh, xwarin û vexwarin dibe  çi mesrefa malê hebûya diqedand. Zivistanan bi kûpan qelî, to û tomast, penîr,  bi çewalan goştê hişkirî, kartol, kelem, pîvaz didan ser hev. Kesî xizanî çiye nizanibû. Di her malê de taximên qehweyê hebûn. Keç kinc û şar û temeziyên hevrişîm li xwe dikirin. Jin qor qor zêr û zîv didan ber kofiyan. Doxîna şalên mêran gilavdûn bû(?)ji Şam û helebê dihat. Tebaqeyên titûna mêran, qamçiyên  wan  ji zîvê kilkirî bû, ji Wanê dihat.  Darik û tizbî kerîbar bûn, nizanim ji ku dihat... Her xencereke di ber pişta mêran hêjayê malê dinê bû. Qûndaxên tivingên bi çaqmaq ji dara gûzê, li ser neqşên zîvîn..."  Êdî nizanim çi û çi...

Bandora bêyom a neteweperestiya Tirk, li ser aboriya Kurdistanê

Bi rastî gava min guhdariya wan dikir, xizanî û belengaziya gundiyên niha dihat ber çavê min, heta derketina ji gund nenaskirina qewhe, aletirîk, wesayîtên bi motor, bacanê reş, zeytûn û  bi dehan zebze û fêkî diket bîra min û  min di dilê xwe de digot; "ew bi hesreta dewra berê ne, nostalji ye, derew nebe jî hebûna xwe gur û pir dikin..."

Hişê min  20 sal berê, bo lêkolîneke mamosteyê min ê dîrokê yê lîseyê, bi çûyîna Enstîtûya Dewletê ya Îstatîstîkan re hat serê min. Mamoste ji min îstatîstîkên aboriya Îzmîrê yên beriya Komara Tirk xwestibû. Piştî dîtina karê wî, min çav li îstatîstîkên wîlayetên Kurdistanê jî gerandibû. Xwedêyo ew çiye...! Amed, li pey herêma  Stenbolê ku wîlayeta Hûdavendîgar (Bûrsa û derûdora wê) jî dikeve ber, di warê sanayiyê de bi ferqeke pir biçûk duyem e...

Wan deman, li seranserê cihanê atolyeya ku lê ji 8 kesan zêdetir karker dixebite, saziya sanayiyê tê hesibandin û li navend û navçe û gundên Amedê ji wan bi hezaran hene û bi deh hezaran mirov ji wan nan dixwe... Bazirganî û cotkarî û sewalvaniyeke mezin jî bi ser de... 

Dîsa jî pesnên ku mezin didan serhedê,  mejiyê min dikoja: Ew welatê 6-7 meh jê berf ranabe, ew çiyayên tûjik(zîrve) bi ezman ve zeliqî û dewlemendî????

 Bi mehîneke qenc ya Kurdistanî,  li Parîsê xaniyekî qenc dihat

Beriya çend mehan, dîsa di  arşîva Fransiyan de digeriyam, di rojnameya "Le Temps a sala 1891an"  de rastî nivîsa jêr, ya gerrokekî fransî hatim. Ew wê salê  li Serhedê geriyaye û çavdêriyên xwe nivîsiye.  Li Xinûsê gundiyekî Kurd çav berdide tivinga wî. Tiving îcar çi tiving...! Heta niha kesî tişteke evqas sîpehî nedîtiye. Kurdê me di dêvlê de hespa xwe ya kumêt û rehwan a bi çavên girêdayî 300-400 Frank dike teklîf dike.

Ew pere pir û pir mezin e. Pê li Fransayê xaniyeke lûks tê stendin. Fransî dibêje; "ne ji tirsa  çeteyên rêbir bûya, min ê tivinga xwe bidayê û dewlemend vegeriyama malê.."

Kurdistan bi tevahî,  Serhed bi taybetî çima evqas feqîr ket...?

Beriya şerê Cihanê yê yekemîn, Serjimara Serhedê bi dora mîlyoneke bû û nîvî Misilman, nîvê din Xaçparêz bû. Di vê lêkolînê de jî  dixwiyê ku,  ji yek mîlyonê 334 hezar Kurd e. 150 Hezar jî Tirk, Çerkes, Roman û gelên din ên misilman hene. Wekî din xwecih tev Xaçparêz in, bi taybetî Ermen in.(Di belgehekê 1873an a pêşkêşî Mîthat Paşa kirî de dibêje; ji 500 hezar nemisilmanan 20 hezar Yewnanî, Asûrî, Kildanî û Cihû, 480 hezar jî Ermen hene. Ez ê wê belgeha bi 30 rûpelî bi gişkî wergerînim Kurdî û biweşînim) 

Em baş pê dizanin ku, wê demê Kurd bi sewalvaniyê, Tirk bi cotkarî û bi kar û barên bêqîmet,  ên wek çerçîtî, darfiroşiya bi pişta ker û hêstiran, bi çandina fêkî û zebzeyan;  Ermen bi pîşekarî û bazirganiyê debara xwe dikin. 

Di vê sedsalê de hêdî hêdî pîşekarî vedigere sanayiyê û her ku diçe kara pîşekariyê xwe digihîne ya sewalvaniyê. Bi xêra Ermenan  hilberîna zêde ya Kurdistanê diçe metropolên Tirkan û welatên Ewropayê û pereyeke pir mezin dikeve welat. Bi ser de bi deh hezaran Ermen bo xebatê diçin Stenbolê û Ewropayê,  ji wan deveran sermiyaneke mezin diherike nav Kurdistanê. Kurdistan hema bigire tevahiya hewcedariyên xwe bi xwe dibîne, ji derve çek û makîneyên  "nû îcadkirî" distîne ku gorî daneyên fermî,  bihayê hesp, hêstir, ga-gamêş,  goşt, penîr, rûn, qoç û hestî û post û hirî  û mûyê bizinan ji teknolojiya wê demê hêjatir, binixtir û girîngtir e. Bi ser de ev tev jî di atolyeyên Kurdistanê de tên xebitandin. Post dibe qundire, kinc û qayîş û semer û palan; goşt dibe pastirme û qelî, hirî û mû dibe kinc û çente, merş û xalî, toraq dibe penîr...

Ev atolye hema bigire bi tevahî di destê Ermenan de ye. Dervefiroşî( îxracat) dîsa bi wan dibe. Ew li seranserê Împaratoriyê, ji Ewropayê bigire heta Amrîkayê bi bazirganan re xwedî têkilî ne. Belê bi komkujiya Ermenan re, ev têkilî ji binî ve qut dibe. Sanayî bi tevahî dimire. Bi ser de Serhed  sala 1915 di yek carî de nîvê şêniyên xwe wenda dike. Bi dagirkeriya Artêşa Ûris a sala 1916'an, piranî Kurd, misilmanên Sunî bi gişkî koçber dibin, ên dimînin ji alî Ermenên neteweperest û nezan ve  û ji alî leşkerên Ûris ve bi hinceta tolhildana komkujiya Ermenan tên kuştin. Ên ji ber wan welatê xwe di cih de dihêlin  diçin jî,  piranî li ser rê û dirban, ji sermayê, ji birçîna, ji nexweşiyê telef dibin. Gelekên wan jî bi zora dewleta dagirker, bi armanca tirkkirina Serhedê  ber bi Anatoliyê ve tên sirgûn kirin. 
Belê neteweperestên Tirk, çawa ku îro  bi mabesta sazkirina dewleteke bi  "yek netew, bi yek ziman, bi yek ala, bi yek bawerî" li Kurd û Ermenan nema xirabî dike. Wan çaxan gelan li hev sor dike, dike dijminên hev, paşê bi hev didin qirkirin. Dagirker Serheda bi hezaran salan bubû warê çendik û çend gel û baweriyan ji binî ve diherimîne, dike dojeh. Ji wê rojê şûn de Serhed li zarokên xwe tê xezebê. Ev bêyomî û kerset heta îro didome. Lewre îro jî çavê her kesî li revê ye. Serhed roj bi roj dihele, weka çemê Erezê ber bi xerîbiyê ve diherike. 

Wergera belgehê

Ajaldariya wîleyata Erziromê

 Li vê wîlayetê sedema jiyana  şêniyan xwedîkirina sewalvanî ye û çiyayên welat,  bi taybetî li Sencaxa Bazîdê, li navçeyên Parsîn,  Xinûs, Kêxî û Tercanê, çêreyên mezin û bi adan pêşkêşî şêniyan dike. 334.000 Kurdên vir  debara xwe bi keriyên xwe dike. 

ji 70 Hezaran zêdetir hespên wan ên Kurdî, yên bi cinsê xwe biçûk lê, pir  berxwedêr hene û bihayê  her yekî  bi dora 100-350 Frank e.

(Frankekê wê demê = 3.20 Awroyê îro. Wan salan li Fransayê kîloya nan: 15 santîm (Quriş), lîtreya şîr 10 santîm, lîtreya şerabê 10 santîm, kîloya komirê 5 santîm e)

Bejn û giranî dirufên  wan hevûdu nagrê. Seriyekî hêstir 200 Frank, kerekî 25-60 Frank dike.

Serjimara dewaran kêm-zêde  540.000 serî ye.
Ga ji çêlekan girtir û xurtir e. Çêlekên vir ji yên wîlayeta Sêwazê  bişîrtir in lê, dîsa jî cisên wan ji adanê dûr e lê, bi xwedîkirineke qenc û zanistî  baştir  dibe.
Çêlekeke bi navînî salê 7 meh, rojê 2 kîlo şîr dide.  (Kîloya şîr, 0.10 Frank) Ji wan 80 Kg.  safî goştê nerme derdikeve.  J
i dewareki 130 Kg. goşt derdikeve. Kîloya goşt 33 santîm e. Bihayê çêlekeke qenc digihîje 45 Frankan. Gayekî cot 90 Frank, gayekî pîr ê serjêkirinê 70 Frank e.

 50. 000 serî gamêş û medeg hene.
Li bazara Erziromê gamêşekî  zexm ê cot bi 135 Frankan li ser meriv  rûdinê. Çermê gamêşan bi 2 Frankan, yê ga û çêlekan bi 1.55 Frankan e. Ev çerm bi gişkî li debaxxaneyên herêmê tên debaxkirin.

1.100.000 serî pêz ên hatine jimartin tev pezên sor in.
Bihayê  seriyek wan 12-18 Frank dike. Ji her yekî  qebale 20 Kg. goştê nerme yê kîloyekekê  wî bi 0.35an û 7 kîlo û nîv jî don derdikeve. 

Hiriya wir, ya hin herêmên Ezirganê ne di nav de, hişk e û di bin ya Rûmeliyê re ye. Li Erziromê kîloya hiriya gewr bi 0.70, ya spî bi 0.93, ya qer 1.24 Frankan tê firotin. Ev hiri bi gişkî di welat de bo çêkirina xalîçe, gore, kumik , piranî jî ji aliyê fabrîqeya kincên leşkerî ya li Ezirganê tê kirîn .

Li wîlayeta Erziromê, 50.000 serî bizin ku her serî  bi 10-11 Frankan e, tê xwedîkirin. 
Postên wan bo sanayiya Ewropayê pir meqbûl e û yekî mezin bi 2.40 Frankan ji cihê xwe tê stendin. Bi mûyên wan konên Kurdan, palazên hespan,  çenteyên pir zexm ên teka wan  4.50 Frank dike tên çêkirin. Bizinên ku ji wan re Angora dibêjin li vir nayên nasîn.

Qoç û hestiyên sewalan di farîqeyên sabûn, konserveya goşt de dibe şewat.  Sewalên bi bask tev li cihê xwe tên xwarin û qîmeta wan a aborî tine.  Mêşwanî  gelek balkêş e.

Li herêmê li ser hev 150.000 kewar hene.
Hingiv naçe derve û kîloya wî bi 0.93 Frankan e lê, gelek  şima tê hilberîn û kîloya wê bi 3.60 Frankan diçe derve. Navçeyên Tortim, Keskim û Ezirgan di hilberîna hingiv û şimayê de li pêş e.

Gotina dawîn

Em tenê li ser ajaldariya herêma Serhedê rawestiyan. Xeynî wê, sanayiya Serhedê ji îro pir û pir pêş de bû. Di çavkaniyeke kevnare de, tenê li Xinûsê bi dehan fabrîqe hene û ew rûnê kinfan derdixin dişînin derve. 

Bawerî û hêviya min ew ê ku, piştî van agahiyên sedî sed belgewarkirî, aborînasên me li ser aboriya Kurdistanê ya beriya Komara Tirk serê xwe biêşînin û di serî de bi Kurdan, paşê jî bi dagirkeran bidin zanîn ku ev gel, di bin nîrê wan de, ne tenê ziman û çanda xwe, hebûn û dewlemendiya xwe jî jidest daye. Tu xêreke wan negihîştiye Kurd û Kurdistanê.