Ziman Zindî ye Heval...

Gelek Kurd hene, van salên dawîn rexneyên tûj li Kurdiya nivîskî dikin. Ew wê wek "Kurdiya Akademîk" diçingînin, henekên xwe pê dikin.

 (Çingandin;bi niyeta xerab di civatê de belavkirina navê yekî-tiştekî). 

Helbet ew sedî sed neheq jî nînin, ji ber ku nifşa nû gelemperî,heta geşbûna Tevgera Azadiya Kurd an çand û zimanê xwe dabû ber aşê pişaftinê, an ji erdnîgariya xwe veqetiyabû ketibû bin bandora zimanê serdest. Piştî ku hişmendî û hestiyariya bo ziman şîn bû, wan dît ku ziman ji dest çûye. Di jiyan û mejiyê Kurdê beriya Tevgera Azadiyê de Kurdî zimanê bav û kalan, zimanê Tirkînezanan bû û tenê bi wan re dihat axaftin. Ew malkambaxan jî xemxurên zimanekî têkûz nebûn. Bi Kurdiyeke qilopiloya wek ya TRT Kurdî razî bûn, bes karê wan biçe serî... Kurdê nû yê şiyar û serwext û azad bi Tirkmancî ne qayîl bû. Dixwest bi zimanekî xwerû Kurdî biaxife lê, rebenan an jidayîkbûnê şûnde an jî ji destpêka dibistana seretayî virde bi malbatkî dev ji Kurdî berdabûn. Xeynî çend pirtûkan  li derûdora wan Kurdiya resen û têkûz nemabû.Wan dest bi xwendinê kir. Lê pir asyî ye ku pirtûk bi giranî bi zimanê gelêrî, navmalî û navgundî na, bi zimanê nivîskî dihatin nivîsandin. Ew ji bela bêderfetiyê piranî zor dan xwe û bi wî zimanê xerîb, biyanî, bi peyvên nû têrtijî, kesnedîtî axifîn:

Heval çawayî?

-Di vê pêvajoyê de nikarim peyva baş bikar bînim..

"Pêvajo çiye heval, bikaranîn çiye ez qurban, bilêv kiri...?"

Hin ji wan jî rasterast bi mantiqa Tirkî xeber didan. Hevokên Tirkî werdigerandin Kurdî... 

Ev merhaleyek e normal e û divê civaqa me teqez tê re derbas bibe, dibe jî... Roj bi roj zimanê me yê rojane û yê nivîskî ji hev veqetin û her du bên ser hemdê xwe, di riya xwe de biçin. Hêj maye.

 ***

Ziman wek organîzmayek jîndar e. Diguhere, vediguhere dikeve formeke nû. Lewre di mijara ziman de divê meriv bênfireh be, xwedî tolerans be. Derba mezin a meriv li ziman dixe rexnekirina axaftina kesan e. Divê heta kesekî bi xwe daxwaz neke Kurdiya wî neyê sererast kirin. Xeletiyên wî nedî rûyê wî. Dema guhdariya kesekî Kurdî nebaş tê kirin  heta ji meriv tê gere giran be, xwînsar be, bi helîmî û selîmî, wekî ku her tişt di rê de diçe lê guhdarî bike. Ê ku lê guhdarî dike çiqas xwe bişidîne, çiqas kela wî rabe, çiqas talaş bike, rebênê li hemberê wî deh car lê dikeve tengasiyê.

****

Me gotibû ziman jîndar e, diguhere vediguhere, û zimanê rojane û nivîsê ji hev cuda ye. Ez dixwazim ji Tirkî mînakeke balkêş bidim. Ez ê hevpeyvîneke bi Tirkiya 300 sal berê pêşkêşî we bikim, ka ji kerema xwe re lê binêrin çiqas dişibe Tirkiya îro?

Ya din, Tirkîya nivîskî ya wan salan bînin ber çavan, ti elaqeya Tirkiya rojaneya devkî û ya nivîskî bi hev re heye gelo?

(Ey paybend-î damgeh-î kayd û nek; takey meşgaleyî dehr-î bîdîreng)

Pirtûka bi navê Agrammar of the Turkish language ji alî bazirganekî Îngilîz ê bi navê Thomas Vaughan ve hatiyê nivîsandin û yekem Pirtûka rêzimaniya Tirkî ya bi Îngilîzî ye.

Qasî ku ji bergê têgihîştin ku wî li Îzmîrê bazirganî kiriye, pirtûka xwe di sala 1709'an de li Londonê daye çapkirin.

Bi xwendina wê hûn ê him guherdetiya ziman bibînin, hi gelek bikenin, him jî Îngilîzkiya xwe pêşde bibin...

turkche tekelumat (turkish dialogues)

evelky tekelumat (the first dialogue)

sabah kaldughy zaman suileshmec ichun (for discourse sake, when about to rise in the morning)

- bre oglan sabah yakinmy? (ho boy, is it nigh day?)

- ghyunash bile dogdy bir saatdan artik dur. (the sun hath been up above an hour.)

- hich oile olurmy? ta bukadar chok oyudummy? (is that false? or have i slept so long?)

- pengerelery achdugumzaman gurursenghiz. (you'll see when i have open'd windows.)

 - gercheksin. tez imdy bonga zibunimy ve koftanimy ghetur. (thou'rt in the right. bring me therefore presently my wastcoat and undervest.)

 - ishte, sanduk ustunde bashingiz yanínde dur. (see, they are on the chest nigh your head.)

- var imdy bonga su ghetur, ellerimy ve yuzimy yuyaim. (go then, bring me water to wash my hands and face.)

- isijakmy istersengiz? (will you have it warm?)

- yok; ben o kadar hape deghilim. (no; i am not so chilly.)

- silagec kande dur? bre murdar ne ile silinaim? (where is the towel? out you sloven, what shall i wipe with?)

- sultanum temuz yok dur, ben onlary chamashire yaikamaghe virdim. (sir, there's none clean; i have given them to the washer.)

- imdy ghymleghimle silinaim. (then i'll wipe with my shirt.)

- shimdilic bu makrameyi alling, ke temiz dur. (this towel you make this moment, for 'tis clean.)

 - benim chorablerim nere dur? (where are my woolen socks?)    

- all, bende dur. (here they are, take them.)

- pabuchlerimy sildingmy? (have you clean'd my shoes?)

- daha silmadim emma siz gaininge ben silerim. (i have not yet wip'd them, but whilst you dress your self i will wipe them.)

- tez ile imdy. (quickly then.) - emringhize moteim. (i'll obey your command.)

- oghlan iskemyly ghettur. (boy bring a chair.) oturunguz

-sultanim kerem aileng. (pray, sir, sit down.)

-ya sultanim ne dir halingiz? (well, sir, how goes the world with you? (or how do you?))

- shuker, alhemdulillah. (well, god be prais'd.)

 - hizmettinghiz varmy?

-bir shei lazimmy? (have you any service? have you need of any thing?)

- ben size bir rige itmeghe gheldim. (i came to beg a favour of you.)

- haman tec buyurung. (then freely command.)

- agher ishingiz yokise benim'le charshuye gheling; sizing'le bir cauch shei satun alsem gherec ke bildighim deghil. (if you have no business come with me to the bazar (or shops) i need you to buy some things which i don't understand.)

- ne satun almak istersin? (what will you buy?)

- agem sejadelery ve kilimlery, ve dulbendleri, ve bugasilery. (persian carpets, striped ones, muslins and callicoes.)

 - nola, bash ustune, neshekil akchanguz var dur? (well, on my head be it, what sort of money have you?)

- ufak akche. (small money.) - ufak akche gedgmez, zera agemar arslanidan ve ya altundan gairy akche almazler. (small money will not pass; for the persians will not take other money than lyon dollars or gold.)

- nichun? (why?)

 - zera ufak akche aresinde zuyuf akche chok dur. (because among small money there is much false.)

 - korkarim bende aldandim. (i fear i have been cheated.)

- nige? (how?)

- dun on besh rial grush buzdum; bilmem akche eyumydur, fanamy dur. (yesterday i receiv'd 15 ryal or weighty dollars; i don't understand money, whether it be good or bad.)

- kimdan buzdunghiz? (who did you receive them of?)

- onuny bir tchufudan beshiny mehanegidan. (ten of a jew, and five of a taverner.)

- ghyuster, bakaim, puh ne guzel akche, yarisy kelp dur. (show it, i'll look on it, puh, what brave money, half is false.)

- ya nige ideim shimdy? (and how shall i do now?)

- ne chare, zarar chekersinghiz, gecheni bazarde harge idersinghiz, ghegemainy saklarsiz. ya yine sherab alub mahanegiye virirsinghiz. (what remedy, you must stand by the loss, what passes, spend at the bazar; what will not, keep: or when you buy wine again, give it to taverner.)

- varaim imdy evve, gairy akche alaim. (i will go home then, and take other money.)

- varinghiz, emma tez ghellinghiz, zera koshluk gedgdy, oile yaklashdy. (go, but come quickly, because the morning is past, and noon draws nigh.)

- ben tez ghelurum, haman yabane ghitmenghiz. (i will come presently only don't go abroad, (or be out of the way.))

- yok ghitmem, sizy bunde beglerim. (no i will not go away, i'll stay for you here.)

- imdy allah ismarladic. (then god be with you. adieu.)

- var saglikile. (go in safety.)

- oglan. (boy.)

- leppec sultanum. (command sir.)

- ghettur bonga divity, ve kelemlery, hem bir iki tabac kyahid o ghellinge, ben bir mectub yazaim. (bring me an inkhorn, and pens, and a sheet or two of paper whilst he is coming, i'll write a letter.)

- divit hazir, emma ichinde ne lika var, ne murekkeb. (the inkhorn is ready, but there is neither lika, (that is cotton or silk or the like) nor ink in it.)

- ya nige oldu? (and what's become of it?)

- bilmem, zahir kurudy, yuvarlek oldy, ichinden chekdy. (i know not; sure 'tis dry'd up, become a pellet, and rolled out.)

- ya nichun gyuzetmazin? (and why don't you look to it?)

- ne ecsighim benim? ben yazigy deghil im. (what is't to me? i am no writer.)

- gyundan gyune bir az su kosang ne olurdy? (if daily you put a little water to it, what trouble would it be?)

- katerime ghelmez. (i don't remember it.)

- ya akling nerade dir? (and where are your brains?)

- benim gairy khidmetlerim chok dur. (i have a great deal of other business)

- var imdy murekeb shishe sen ghettur. (go then, bring the ink-flask.)

- ondade hitch bir shei yok dur. (there's nothing at all.)

- otaghy gyun iki akchelik murekeb aldim idy; nige oldy? (the other day i bought two aspers worth of ink; what's become of it?)

- ne asil otaghy gyun? iki ay ghedgdy, belky dahy ziyade. (what other day? 'twas two months ago, and perhaps longer.)

- hala ghettur bakaim. (bring it now, i'll look, or see.)

- ishte bak, hem gyuflammish hem kurumish dir. (look, see 'tis both mouldy and dry'd up.)

 - var imdy dugandan bir akchelik al. (go then, buy an asper's worth at the shop.)

- vir imdy akche. (give me money then.)

 - yaningde bir akche bulunmazmy? (have you not an asper about you?)

- kalmady. (no; (or none remains.))

 - benimde ufak akche yok dur. (i have no small money.)

- var viresy al, sungre viruruz; yokse bize inanamzmy dersin bir akchelik murekebe? (go take it upon tick, we'll pay hereafter; or do you say he will not trust us for an asper's worth of ink?)

 - inanur, emma aiepdur. (he'll trust, but is's a shame.)

- var, chok suileme. (go, don't prate so much.)

 - ishte ghetturdum. (see i have brought it.)

- duc imdy divite, ne pec suluimish. (pour it then into the inkhorn, how watry it is.)

- gairisy yok dur. (there's no other.)

- ricdan nerede dir? (where's the sand box?)

 - divit yaninde gurmezmysin? (don't you see it by the inkhorn?)

 - ya balmumy nige oldy? (well, what's become of the wax?)

- bakaim, raflarde idy; daha dururmy bilmem. (i'll look; it was on the shelf; whether it be there still, i know not.)

- bak, hem bir mum yak, muhurleyejek zamande hazir olsun. (look, and light a candle, let it be ready against sealing.)

- daha atesh yakmadim. (i have not yet kindled the fire.)

- kav chakmak yokmy dur? (have you not a steel and tinder? (kav is leather us'd as tinder))

- var; emma ghibrit yok dur. (yes; but there's never a match.)

- yok olasin bulaiky: heb yok, hep yok. (i wish thou wert not: all's no, all's no, (with you.))

- var imdy kungshilikde yakiver. (go then to the neighbourhood, and light it.)

- ghel, ghel, bu gyun aying cauchingy gyunidir? (come, come, what day of the month is this?)

- bonga sorarsenghiz, ne ay bilurum ne gyun. ( if you ask me, i know neither the month, nor the day.) - hai eshec, hai. (away ass, be gone.)

                                                                                Mamoste Marûf

Di Kamûs-ûl Alam'a Şemsedîn Samî de Kurd û Kurdistan

Kamûsû’l Alam

Kamûsû’l Alam (Ferhenga Cihanan) yekem ansîklopediya Tirkî ya nûdem û nîgarkirî ye. Danerê wê Şemsedîn Samî Begê (Zayîn, 1850 Gundê Fraşir Albanya, mirin;1904 Stenbol) yek ji ronakbîr, wêjenas û lêkolînerê Osmanî ye. Ew miriyê ansîklopedînivîsî û ferhengnivîsiyê bû. Dîroka nivîsandina Kamûsû’l Alam 1881-1891e.

Şemsedîn Samî bi nijadkî Ernawid e. Di ber şiyarbûn û azadiya gelê Ernawid de gelek ked û xwîdan daye. Madeya Kurdistanê di Kamûsû'l Alam de, gorî zanîna wê demê, digel hin xeletî û kêmasiyan bi têra xwe bê alî hatiye nivîsandin. Şemsedîn Samî sînorên Kurdistanê, erdnîgariya wê, aboriya wê ya wan deman, dîrok û taybetmendiyên Kurdan hûr û kûr vegotiye. Bajarê Kerkûkê yê gorî rayedar û qelemşûrên dewleta Tirk yên îro wek bajarekî Tirk û Tirkman tê îdiakirin, ji aliyê Şemsedîn Beg ve ji aliyê hejmara gelheyê wî û ji aliyê dîroka wî ve bajarekî qethî yê Kurdan hatiye destnîşankirin. Şemsedîn Samî hatina Tirk û Tirkmanan a Kurdistanê jî bi me xweş dide zanîn û hin îdiayên dagirkeran ên derheqê Kurdistanê de "yên dibêje beriya Kurdan em li vir bûn" pûç dike. Bi xwendina vê madeyê meriv têdigihîje ka çima Kurd, li ser axa xwe nebûne xwedî dewletên yekgirtî û bibandor.

Kurdistan
Li Rojhilatê Asyayê welatekî berfireh e ku bi giranî di nav erdê Osmaniyan de, parçeyeke wê jî di destê îranê de ye û "navê xwe ji navê neteweyê Kurd ê li vir piranî ye" girtiye.

Herçiqas ev nav, (êdî) di ciyawaz kirina erdnîgarî û fermî ya herêman de neyê bikaranîn jî, wîlayeta me ya Kurdistanê ya berê û Eyaleta Kurdistanê ya Îranê tevahiha welatê ku bi vî navî (Kurdistan) tê zanîn dihundirîne.
Dîsa jî ji ber ku Kurd jevbelawela û tevlî neteweyên cûrbecûr bûne, destnîşankirina qethî ya sînorên Kurdistanê zehmet e.

Sînorên Kurdistanê
Çi kêm çi zêde meriv dikare bibêje, sînorê Kurdistanê, ji qeraxên golên Wan û Ûrmiyeyê digihîje jêderkên Çemên Kerha û Diyalayê, Dijle bi Dijle dirêj dibe diçe. Sînorê Başûrê Rojhilatê wê, ji Dîjleyê digihîje geliyê Avareş(Karasu), ji wir jî ber bi Bakûr ve xwe digihîne avxeta ku korta Erez û korta Dîjleyê ji hev vediqetîne.

Gorî vê yekê ji erdê Osmanî parçeya mezin a Mûsilê, bi gotineke din milê çepê yê Dîjleyê, wîlayetên Wan û Bilîs bi gişkî, ji wîlayetên Diyarbekîr û Elezîzê her yek parçeyek, Senceqa Dêrsimê wek Kurdistan tê hesibandin.
Li Îranê jî eyaleta bi navê Kurdistan, nîvê Eyaleta Azerbeycanê; ango Başûrê Rojavayê wê jî Kurdistan e. Bi vî hawî Kurdistan ji Bakûrê Rojhilat bi Azerbeycanê ve, ji Rojhilat bi Iraqa Acem ve, ji Başûr bi Loristan û Iraqa Erebî ve, ji Başûrê Rojava bi Cezîreyê ve, ji Bakûrê Rojava bi Anatoliyê ve dorpêçkirî ye

Meriv dikare sînorên Kurdistanê gorî piraniya şêniyên Kurd destnîşan bike. 

Kurdistan, bi tixûbên xwe di nav 34° û 39° hevterîbên Bakûr, 34° û 39° merîdyenên Rojhilat de cih digire, wek sêgoşeyek mezin, ji wê jî bêhtir dişibe hermiyeke boçika wê ber bi Bakûrê Rojava ve kirî . Dirêjahiya wê; ji "niqteya herî dawîn a li Bakûrê Rojava dikeve, ango ji serê duavê yê ku Çemê Mûradê û Avareş û Ferat digihîjin hev û dibin Ferat" heta sînorê Loristanê teqrîben 900 Km ye. Berayiya wê bi dora 100-200 kîlometre ye.

Kurd li Kurdistanê tenê najîn, lewre destnîşankirina tixûbên wê yê qethî zehmet e


Çendî ku Kurdistan navê xwe ji nasnameya şêniyên xwe stendibe jî, ne tene li vî welatî , li beşeke Bakûrê Cezîreyê, li derdora Şam û Helebê, li her deverên Anatoliyê, li eyaletên Başûr ên Qafkasan ên bi ser Ûrisetyayê ve, li seranserê Îranê, heya li Xuristan, li Efxanîstan û li Bêlûcîstanê jî gelek eşîrên Kurd hene.

Her wiha di nav Kurdistana ku me qala tixûbê wê kiribû de civakên xwedî nasnameya Ereb, Îranî, Tirk û hwd. Jî hene lê, sînorê mijara me (Kurdistanê) gorî ekseriyeta serijmara Kurdan hatiye destnîşan kirin. Herçend têkiliya Loran ên niştecihên Eyaleta Loristanê bi Kurdan re hebe û bi nasmamekî bişibin hev jî, ji ber ku di nav her du zimanan de piçek cudahî, di nav wan de neyartî heye, Lor naxwezin wek Kurd bên hesibandin. Jixwe Kurd jî mêldar nînin ku Lor bi ser wan ve bên kirin.

Di sedsala XIXan de Serjimara Kurdan
Bi gelemperî serjimara Kurdan bi dora du milyon û nîv tê deranîn, jê milyon û nîv di nav tixûb Dewleta Osmanî de, 750.000 li îranê, 13.000 li eyaletên Ûrisetyayê yên Başûrê Qafkasyayê, ên mayî jî li Efxanîstan, Bêlûcîstan û li deverên din bi awayek jevbelawela dijîn.

Erdnîgariya Kurdistanê
Seranserê Kurdistanê çiya û kendal e. Tenê di geliyan de, li qeraxên robaran deştên teng hene.
Xeta wê ya herî rast û nizm Başûrê Rojhilatê wê, ango senceqên Şehrîzor, Silêmanî û Kurdistana Îranê ye û li wî aliyî çiya nizmtir, gelî firehtir, deşt zêdetir in. Deverên herî koyistan ew çiya ne ku ji serê sînorê wê yê Bakûr destpê dikin, di nav Deryaya Hezarê re û kendalê Kendavê Basrayê re avê dikin du qet û dirêj dibin. Piraniya van çiyayan xwedî çêre, zozan û daristanên xweşik in û geliyên bi erdê biber jî gelek in lê, çiyayên sînorê Dewleta Osmanî û Îranê teşkîl dikin û ji Bakûrê Rojava bi aliyê Başûrê Rojhilat ve wek çend şaxên bilind dirêj dibin diçin rût û qerqer in.




Ji çiyayên welatê em behsa wî dikin Ava Mûradê, milê herî mezin ê Feratê û Dijle dizên. Her wiha milên Dijleyê, Ava Batmanê,Çemên Bilîs û Sêrtê, Xebûr, Zab-i Ûla, Zab-i Esfal, Edhem, çemê Diyalayê jî tev ji Bakûr ber bi Başûrê Rojava ve ava welat tev berhev dikin diherikin û dirijînin Dijleyê.Li Parçeyê vî welati yê li Îranê dikeve Çemê Kotûrê tenê di geliyê Gorê re tê xwe digihîne Çemê Erez, ew jî dirije Deryaya Hezarê. Wekî din gelek robar û çemên wê tevlî Gola Urmiyê dibin, gelek jî xwe berdidin nav Gola Wanê.

Avhewaya Kurdistanê
Welatê mijarê li nehiyeya germê de be jî, ji ber ku pir bilind e, hewa piranî sar e, zivistan çetîn e, dirêj dikudîne, berfa çiyayan bi mehan ranabe.
Eraziyên nizm yên derdora geliyê Dijleyê bi zivistanan nermayî ye, xweş e, havînan gelek germ e.
Çêreyên li zozanên bilind pir bi xeml û xêz in û hin çiya bi daristanên qaj kiraskirî ne. Li deverên nizmtir darên berrû, şambelot, çinar, li deverên ji wan jî nizmtir ceh, genim, kitan, kinif (kirkirk), garis, titûn, tirî, fêkiyên cûrbecûr; di kûrahiyan de pembû, riz û hwd. tên çandin. Di dêvla şekir de, ji pelên celebeke kinik ya darberûyê (nîşeyê wergêr; dêdar, dara dêdarê) gezo tê derxistin û bikaranîn.
(Pelên bi gezo tên berhevkirin, di nav avê de tên çirpandin û gezo tê helandin. Paşê ew av tê kelandin û gezoya tîr a wek dims tê hilberîn)


Aboriya Kurdistanê
Eşîrên Kurd bi tevahî keriyên pez,hesp, hêştir û bizin xwedî dikin. Li çiyayan hirç, beraz, pilingên pinpinî(pars), werşeq, bizinkûvî, şûl, torî (wawik),rovî û gelek ajalên din zahf in.
Li çiyayên Bakûrê wê hebûna kanzayên hesin, sifir, zirêç û gelekên din tê zanîn lê, ew nayên deranîn. Li Başûr neft û donê lambê heye. Kurd, cûrbecûr nebatên wek berû, fisteq hwd yên jê rûn tê derxistin û filik (tiftik) hildiberînin û difroşin derve.

Derê biharê Kurd piranî gundên xwe di cih de dihêlin û
 tevî sewalên xwe dikişin zozanên bilind

Kurd ekseriyeten eşîrkî dijîn û gorî demsalê warên xwe diguherînin, lewma pir goh nadin çandiniyê, debara xwe bi sewalên malê û bi hunera xwe ya şivantiyê dikin.
Ji ber vê yekê bi zivistanan li gundên xwe dimînin, her çiqas xaniyên wan hebin jî, havînan pir goh nadin çandiniyê, piranî konên xwe digirin, didin dûv keriyên xwe û diçin zozanan.

 
Li welatê ku em qal dikin, pîşesaziya neteweyî; ji hilberîna berrik, xalîçe, cawê qalind, kulav û tiştên wek merş û palas; bazirganî, ji kirin û firotina zexîre û sewalan pêk tê.
Barkêşiya navxweyî bi kelekan dibe, ev jî pir zehmet e, zivistanan çûnhatin sê meh bi tevahî radiweste. 

Dîroka Kurd û Kurdistanê
Her çend kok û binyata Kurdan û ji kêngî ve li wan deran bi cih bûne di dîrokê de ne diyar be jî, serdemên berê parçeyê Başûr yê vî welatî bi navê "Asûriye" dihat zanîn, Bakûrê Rojhilatê wî "Medya dihat" pejirandin.
Nijada medyayiyên berê ne diyar e lê, tê guman kirin ku ji qewmê Tûranî bin, ango koka wan Tirk be. Asûrî, aydiyeta wan a qewmên Samî û lêçûniya wan a Kildaniyan jixwe qethî tê zanîn. Lê Kurd, qewmekî Aryan e, xizmatiya wan a bi Îraniya re ji nêzîktiya pir zêde ya ziman, rewş û ji gelek taybetbendiyên wan ên din tê derxistin.
Ji ber vê yekê nabe meriv Kurdan wek paşhatiyên Medyayî Asûriyan bibîne. Bêşik ew qewmekî ji Rojhilat, ji aliyê Xoresan û Heratê hatî ne. Dîsa jî nayê zanîn ka ew kêngî koç kirine hatine deverên niha lê ne. 401 sal beriya zayîna Îsa, anko 2300 sal beriya niha nivîskarê bi nav û deng yê Yewnaniyên berê Ksenophon, yê tevî leşkeran ber bi van welatan ve bi rê ketî û piştî şikestinê şerpeze û perîşan bi ser welatê xwe de vegerî, di geştnameya xwe de dide zanîn ku li ser erdê ku tê qal kirin, li şûnwarên wek Diyarbekir û Elezîzê rastî şêniyên qewmekî bi navê Kurdux (Kurd) binavkirî hatiye.
Kurdux, xeletê "Kurd" e û di encama guherîna û veguherîna di devê yewnanî de bi vê şêweyê derketiye holê.
Kurtasî, herî kêm 2300 sal berê jî ew der meskenê Kurdan bûye.
Lewre meriv dikare bibêje, di heyama ku li Nînovayê û di geliyê Dîcleyê de Asûriyên bêguman ji aliyê Babîlê hatî û li vir û bicih bûyî hebin; li Medyayê, anko li Azerbeycan û li Iraqa Ecem "Medyayiyên dibe ku ji geliyên robarên Seyhûn û Ceyhûnê hatî" desthilatdar bubin jî, li çiyayên vir (li Kurdistanê) dîsa Kurd hebûn û bi awayek nîv azad dijiyan.

Her weha îro jî, digel ku li Mûsil û li Diyarbekirê Ereb,li Tewrêz û li Hemedanê Îranî hebin jî,di herêmên li hindur dimînin de Kurd bicih û war bûyî ne.

Kurd Aryen bin jî, ne ji pişta Asûriyan, ne jî ji pişta Medyayiyan in. Di vê mijarê de dema li zimanê wan ê şehadetiya herî bêalî dike dinêrî, rastî gelek peyvên jêgir tên dîtin lê, ew di zimanê Pehlewî de jî hene û di heyama serweriya Asûrî û Kildaniyan de ji ber bandora şaristaniyên wan hatine pejirandin, piştî Îslamê Kurdî û Faris wan ji Erebî stendine û li zimanê xwe anîne. A rast ziman(Kurdî) dişibe Farisî. Hebûna van peyvan nayê wê wateyê ku Kurd neviyên Asûriyan in, dibe ku wek belgeha jiyana wan a bi hev re bê pejirandin.
Zimanê Kurdî dişibe Farisî, dibe ku ji wî bêhtir li Pehlewî çûbe lê, bilêvkirina wî qasî Farisî ne letîf e, bi şêweyaza çiyayî û bedewiyan şidyayî û tund e û tîpên ku ji qirikê derdikevin pir in.

Wêjeya nivîskiya Kurdî çima pêş de neçûye?

Alimên Kurdan ji berê de bi Erebî û Farisî mijûl bûne û qedrê zimanê xwe nizanibûne, lewre hebûna wêjeyekî bi Kurdî nayê angaştin lê, dîsa jî ji berê de bi vî zimanî gelek helbest hatine gotin û ji ber hêsaniya nivîsandina wî ya bi tîpên Erebî, çend dîwan û pirtûkên din ên wêjeyî jî hene.

Hnuera Kurdî ya devkî pir dewlemend e lê, ew ji aliyê biyaniyan ve nehatiye naskirin 

Siwariyên Kurda pir jîr û jêhatî ne

Kurd di Farisî de ew nav û nûçik e ku li leheng, mêrxas û bihadaran hatiye kirin û di Şahnameyê de bi vê wateyê gelek caran hatiye bikaranîn. Wisa dixwiyê ku ev nav pêşî ji ber wêrekiya wan li wan hatiye kirin paşê wek navê wan rûniştiye.

Kurd gelemperî Misilmanên Sunî ne, bi mezhebkî jî şafiî ne. Ji wan 50.000 tenê Êzdî ne. Pir kêm jî Qizilbaş jî hene.
Di nav wan de hin şêniyên ji cimetên Nastûrî û Kildanî jî hene lê, ew ji ber Kildanî û Aşûriyan mane, bi nijadkî ne Kurd in. Li wî aliyî bajarên mezin ên wek Mûsil, Diyarbekir, Bexda, Hemedan, Tewrêz an li perê Kurdistanên an jî li derveyî wê dikevin. Cih û warên sereke yên ava û di navenda welatê em behs dikinde de dimînin û Kurdan şên kirine ev in: Silêmanî,Kerkûk, Rewandizi, Hewlêr, Sêrt, Bilîs, Urmiye, Kîrmanşah û Hwd.

ji heyama dîroknivîsiyê ya herî kevin vir de Kurd di bin desthilatdariya Aşûriyên Nînovayê de dihat dîtin û piştî bidawîbûyîna Aşûriyani tevî Nînovayê dikevin bin desthilatdariya hikumdarên Medyayê, paşê jî bin ya Keyxusrev.

Bi ser de tê gotin ku bo dagirkirina gelek welatan alîkariya Keyhusrev jî kirine.

Di encama hilweşîna dewleta Xiyan de wan desthilatdariya Îskender û ya Makedoniyên paşewayên gelên vî welatî nas kirin, piştre desthilatdariya Eşkaniyan, dûv re jî ya Sasaniyan... Piştî serkeftina Misilmanan a di encama şerê Qadisiyeyê de Kurd serî li ber Xilafeta Îslamê danîn û hatin ser ola îslamê.


Aqlê Kurdan nebirî ku li seranserê welatê xwe dewleteke neteweyî û hevgirtî ava bikin
Çawa ku bi lawazbûna Ebasiyan re li her deverên erdê Îslamê hin beg û fermandar ji xwe re dewletên biçûk ava kiribin, serokeşîrên Kurd jî li aliyê Mûsil, Diyarbekir, Cezîreyê her yek keleyek bidest xistin û desthilatdariyên serbixwe yên biçûk ava kirin lê, aqlê wan nebirî ku li seranserê welatê xwe dewleteke neteweyî ava bikin.

Di dawiyê de Selahadînê bi nav û deng ê bi xwe jî ji vê neteweyê bû, li Misrê bû xwedî dewlet û tevî zarên xwe bûn desthilatdarên Şam, Heleb, Hîcaz û Yemenê, li van deveran gelek dewletên bijarte ava kirin lê, dîsa jî ev welat (Kurdistan) li derveyî desthilatdariya wan ma...

Selhedîn Eyûbî fermandarekî pir jîr û jêhatî yê Kurd bû lê,

wî jî Kurdistanê tev nexist nav sînorê dewleta xwe

û kêrî yekîtiya Kurdan nehat

Bi derketina Cengîz re wek hemû deverên cihana Îslamê Kurdista jî rastî zilm û zordariyê hat; wek encam gelek eşîrên Tirk û Tirkman xwe spartin hin herêmên wê; Akkoyûnî û Karakoyûniyan Kurdistanê serobino kirin. Di dawiyê de bi hatina Tîmûr re piraniya wê ket nav destê Şah İsmaîlê Safewî lê, bi sefera Yavûz Siltan Silêman re serokeşîrên Kurd, ji ber ku ji mezheba şafiî bûn, bi xêr û alîkariya Îdrîsê Bilisî yê bi nav û deng, piştgiriya doza Osmaniyan kirin û bûn alîkarê wê. Ji wê rojê şûn de piraniya Kurdistan di bin desthilatdariya Osmaniyan de ma lê, niha parçeyê wê yê Rojhilat li derveyî sînorê Dewleta Osmanî maye ji ber ku sînor pişt re hatiye guhertin. Digel dijberiya mezhebiya di nav Kurd û Îraniyan de ew parçe di bin desthilatdariya Îranê de ma.

Çîroka lawê paşê û beqê

Li Serhedê paşayek hebûye, jina wê ji mirovan qe hez nekiriye. Deriyê mala wê tim girtî bûye.  Wê xwestiye bi mêr û lawê xwe yê hêj li ber pêsîran, di mala xwe de, bê qal û qir, bi kêfxweşî  bijî. Jinik zor dide paşê, li ber devê çemekî ji bajêr gelek dûr, di newalekî kûr de, ji xwe re koşkek dide çêkirin û mala xwe dibe dike wir.

Di ser re çend sal derbas dibe,  lawik berfamkî dibe, bala xwe didê ti hevalekî wî tune. Her ku diçe ev kêmasî lê dibe derdekî mezin û ji dilê wî dernakeve. Her roj ji hindur derdikeve, li ser şemûgê rûdinê, çavê xwe dikute çem, kûr kûr diponije, dikeve na xewn û xeyalan...

Rojekê dîsa li cihê xwe yê ber çem rûniştiye, ketiye nav xewn û xeyalan, çavên wî bi cote çavên zer ên beqek dikeve.

Pir li xweşa wî diçe. Bi van gotinan gazî beqê dike:

“Beqê beqê beqlawÎsê(1),
çav ramîsê(2),
were lîsê(3)”

Beq ji avê derdikeve, tê cem, heta êvarê bi hev şa dibin, dilîzin.

Rojek, du roj, sê roj...

Rojek dayîka wî wan bi hev re dibîne. Bala xwe didê, lawikê wê yê di mal de bi mahde û bi mirûz li cem beqê bi kêf û henek e. Pir li zora wê diçe. Jinik ji beqê çavreşiyan dike.

Çend caran şîret li kurê xwe dike, dibêje beq bêyom e, pîs e, heram e nizam çi û çi  lê, ew guh nade dayika xwe û  hevaltiya didomîne.

 Dayîka lawik dîbîne ku nikare wan ji hev veqetîne, sonda beqê dixwe.

Êvarekî lawik hêj di xew de ye, jinik ji malê derdikeve diçe ber çem,  bi dengê kurê xwe gazî beqê dike:
Beqê beqê beqlawwîsê,
çav ramîsê,
were lîsê

beqa reben a hayê wê ji bayê  felekê tine,  bi bihîstina van gotinan hêdîka ji avê derdikeve tê cem jinikê. Jinik hişk pê digire, dibe nav malê. Şîşika xwe dike agir sor dike, di her du çavê beqê re dike û beqê dîsa dibe davêje nav çem.

Lawik piştî taştê derdikeve derve, diçe ber çem:

“Beqê beqê beqlawÎsê, çav ramîsê, were lîsê”

Beq serê xwe ji avê derdixe dibêje:

Ez netêmo(4) neqeto(5)

Dayîka te ya qapeto(6)

Çavkên min kiriye biveto(7)

Çavkanî; Salihe Korkmaz a keça Ehmedê Nado

(1) Bi ya min bo şêrînkirinê parkîta “wîs” bi beqê ve hatiye kirin. Teyrê tawis.

(2) Ramîsandin. Min çavê te ramûsanê

(3) Lîstin. Were em bilîzin.

(4) nayêm, ne têm

(5) qet, hîç

(6) qap, qehp, qehpe

(7) Biv;dema zarokên biçûk nêzîkî agir dibin ji wan re “biv” tê gotin. Baneşana bo tirsandina ji şewatê. Tr;ciz

 Çavkanî; Saliheya Keça Ehmedê Nado, Xîtik, Tatos 

Berhevkar: Mamoste Marûf

Gelî Xwîşk û Birayên me yên Rovî

Kurd bi sedan salan e di newalên çiyayên xwe de, di guhên bajarên xwe de, bi pez û dewarên xwe, bi zevî cotê xwe, bi danûstandina bi cînarên  xwe  debara xwe dikir.  Biyanî; çi  Tirk,  çi Ereb û  Ecem, çi Misilman, çi Xaçparêz û Cihû  heta pergal û şêweya jiyana  wan a ji bav û kalan mîrat mayî tehdît nekirina, dest daneynana ser mêrg û zevî û zozanên wan "tune" dihatin hesibandin, xwe li nedîtnê datanîn.

Jiyan eşîrkî bû. Zewac, şîn û şahî, şer û pevçûn an bi eşîra xwe , an bi eşîrên derûdorê bû. Ango dema qoçê wan dirêj tûj dibû di laşên vevûdu de ko dikirin...

***

Ev xweş dewrana bi hezarar salan serdest, di sedsala 19’an de bi destpêka neteweperestiya gelên cînar  hêdî hêdî serobino bû. Tirk, Ermen, Ereb, Ecem û Ûris  li ber bayê netewdewletbûnê ketibûn, dixwestin erdên ku destê wan digihjê li ser navê netewa xwe qeyd û tapî bikin.  Kurd, bi destdirêjiya ser  mîrektî û pergala xwe ya eşîrtiyê, bi fermanên ku "koça ber bi Anatoliyê ve"  li wan ferz dikir,  bi fen û fûtên wan hesiyan lê çi bikî, di netewbûnê de pir derneg mabûn. Aqûbeta reşikên Afrîqayê, Çermsorên Amrîkayê,  Aborjînên Awistralyayê li serê wan bû  lê, wan heta nîveka sedsala XX’an ji xwe dernexist in ku êdî bindest û koleyên cînaran e...

Çend ronakbîrên  ji  rewşa kambax hayîdar  hebûn lê, dagirker nedihîşt ku ew gel şiyar û serwext bikin, bo azadî û serxwebûnê birêxistin û seferber bikin.

***

Dîsa jî Gelê Kurd serî li ber dagirkeran netewand. Bi awayek lokal û herêmî bi dehan caran li ber wan serî rakir. Bi sed hezaran can dan, bi mîlyonan hatin nefî kirin, di qula derziyê re hatin derbas kirin.  Netewbûna Kurda bi vî awayî li ser zilm û zordariya cînarên wan, li ser hestiyên şehîdên wan, li ser dêris û xirbeyên gund û bajarên wan, li ser hêsirên çavên sêwî û koçber û xizan û belengazên wan  şîn bû, pel veda.

Wan di serî de ji cînarên xwe yên nemisilman ên Ûris, Ermen û Asûrî  dipelikand.  Digotin qey Kurdistan wê bibe kafiristan. Bi fîtkirina Tirk , Ereb û Eceman li ser navê “şerê kafiran” bûn şêr û piling, bûn qirnî, bi "kafiran" ve ve zeliqîn. Welatê xwe ji wan xalî kirin, ûrt û ocaxa wan kor... Encam; piştî têkbirina  “kafiran” birayên wan ên misilman walatê wan li wan kir kafiristan...

***

Di destpêka sedsala XX’an de bêbextî û xayîntiya birayên xwe yên misilman bi çavên seran dîtin lê, dîsa dereng man, bi qewlê Tirkan, hesp ji wan stendibûn û ji zû de Ûskûdarê derbas kiribûn...

Kurd van salên dawîn netewbûna xwe ya “bi dernegî ketî” temam dikin.  Dagirkerên wan ên sed sal in xwedî dewlet lê, li ber Cihû û Xaçparêzan reben û stûxwar, wek pehlewanên derewîn çi hêz û derfetên wan, çi konektî, fen û fûtên wan  hene li ser wan diceribîn.

Wan wek sed sal berê bi biratiya Misilmantiyê, bi emperyalîzmê, ew jî nebe bi Xaçparêz û Cihûyan ditirsînin: Nebî, nebî  merhebatiya wan nekin, bi wan re hevkarî nekin, dostanî daneynin haaaa...!  Ji kê, bi çi awayî dibe bila bibe, bi navê Kurdayetiyê daxwaziya ti mafekî nekin ..! Em tev misilman in,  hêzên li derveyê  welatê me dizwazin me ji hev cihê bikin, welatê me parçe...!

Bi taybetî argûment û hincetên dagirkerên misilman ji hiş û aqil û zanistê wêdetir, derî exlaq û namûsê ye. Ew çavkaniyên bingehîn ên Îslamê jî, dîroka Îslamê jî , wîjdanê misilmanan jî xera dikin, diqusînin. Bona ku dagirkeriya xwe rewa nîşan bidin,  Pêxemberê di sala 622 yan de li Medîneyê "bi Cihû, Xaçparêz û pûtperestan re hevkarî kirî,

hevpeyman mor kirî,

bi wan re jiyaneke hevpar û wekhev ava kirî"

wek neteweperestekî Tirk, Ereb, Faris be

û

dijminatiya Kurda kiribe nîşan didin. Hemû Misilman dizanin ku Pêxember çi gotibe Hedîs, çi kiribe Sinet e... Ma wê wextê hevkarî û hevpeymanên bo jiyaneke aştiyane û bi rûmet ên bi Xaçparêzû bi Cihû û bi muşrîkan re jî ne sinetê Resûlullah e,

gelî xwîşk û birayên me yên rovî...?

Mamoste Marûf

Şerê Dronan

Ji dawîya meha cotmehê vir de, di encama êrîşên dron* ên Tirkan de nêzîkî sed kes hatin kuştin.                                                                                                 Emran Feroz**; 27 Berfanbar 2016

Bi daxwiyaniya Wezareta Parastinê, di dawiya cotmehê de, li parêzgeha Colemergê ya li başûrê Tirkiyê dikeve, herî kêm heftê û du mirov hatine kuşti  

10ê sermawezê, li Şirnexê, ew jî li başûrê welêt dikeve, nozdeh kesên din,

herî dawî du roj piştî vê bûyerê, li Bakûrê Iraqê şeş mirov hatine kuştin.

Wek her carê, hikûmeta Tirk û medyayên sereke, êdî tev veguherîne Ajansa Anadoluya dewletê, qurbaniyên balafirên bêmirov bi gişkî wek "terorîst" nîşan dan.

Di havîna 2015 de, aloziya di navbera Dewleta Tirk û Partiya Karkerên Kurdistanê (PKK) de - ku Tirkiyê, Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê û Yekîtiya Ewrûpayê wê wek rêxistineke terorîst dihesibîne- dîsa gur bû û pêv re Başûrê rojhilatê Tirkiyeyê dîsa ket nav pencên şer. Qadên pir mezin ên herêmê yên bi giranî Kurd lê dijîn, ji aliyê artêşa Tirk ve hatin bombe kirin. Bi ya medyaya dewletê, di meha borî de deh hezar "terorîst" an hatine kuştin an jî hatine girtin. Heta niha ti qurbaniyek “sivîl” nehatiye ragihandin. Di axaftinên rayedaran de li wan deveran jixwe hîç sivîl tune ne.

Alîkîve jî , rêxistinên mafên mirovan yên wek Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî kiryarên artêşa Tirk bi tundî rexne dike, liv û tevgerên wê wek çalakiya “nefîkirina girseyî ya gel”, operasyonên wê wek “kampanyaya înfazên kolektîf” rawe dike.

Made in Turkey

Teza hikûmeta Tirkiyê ya li ser şerê xwe yê li başûrê welat, ji ber gelek sedeman bi gengeşiyan têrtijî ye. Ji wan yek jî taktîka bi dorfirehî bikaranîna dronên bi çek e.

Tirkiye, li herêma xwe ji şeş welatên ku balafirên bêmirov ên çekbarkirî bikar tînin yek e. Amerîka, Brîtanya, Îran, Rûsya û Îsraîlê bi bi van makîneyên mirinê, mirovan ji xwe re kirine hedef û dikujin.

Bernameya Tirkiyeyê ya balafirên bêpîlot ên çekbarkirî nisbî ne diyar û şefaf e. Heta çend sal berê jî Tirkiyeyê ev teknolojî ji Îsraîlê dikirî. Ev danûstendin heta ku Tirkiye dronên xwe bi xwe hilberîne kudand.

Îlona dawî, Selçuk Bayraktarê rêveberê şîrketa “Baykar Teknolojî”yê, bi navgîniyaTwetterê da zanîn ku wan dronên TB2 yên % 100 resen Tirk derxistine holê.

Bi vê daxwiyaniyê re çapemenî “bikaranîna yekem drona tirk a li dijî terorê” bi quretiyek mezin ragihand.

Paşê rayedaran behsa serkeftin li ser serkeftinê kirin. Bayraktar TB2, di şerê artêşê ya bi terorê re êdî koza herî girîng a artêşê bû.. Dema goh didî argûmentên fermî, bawer dikî ku ev dron terorîstan hildibijêre û wan tenê dikuje.

Lê mixabin rastî ev e ku, çi model dibe bila bibe, beriya êrişên wan, ti kes nizane ka kê bê kuştin û
dîsabi her awayî em baş pê dizanin ku divê meriv ti car “bawerî bi çavkaniyên rêveberiyê û daxwiyaniyên fermî"  neyne.

Terorîzm; çi hebe bikurisînî nav de, dibe

Êdî ji tu kesî nayê veşartin ku li Tirkiyeyê tekane azadî, azadiya sergirtin û bincilkirina rastiyan e û herêmên Kurdan ên welêt bi sansûreke kesnedîtî ve rûbirû ne. Dewlet dixwaze bandor li vegotina medyayê bike û li gorî xwe rastiyeke din biafirîne.

Di warê retorîkê de, şerê bi dronan ê Tirkiyeyê gelek dişibe yê dewletên din ên wek Îsraîl û YDAyê. Dewleta tirk îdia dike ku dron çekên taybet in ku tenê terorîstan dikuje. Jixwe pirsgirêk jî ji vê peyvê (terorîst) dizê û destpê dike. Têgeha terorîzmê rast û net nayê pênasekirin. Bi vî hawî ew dibe amûreke rewakirina her cûre şîdeta dewletê.

Feraseta Enqereyê; 

“çi li hundir, çi li derve, bi çi awayî dibe bila bibe, kî bi PKKê re xwedî têkilî be ew terorîst e. Her wiha sivîlên niştecih ên herêmên di bin kontrola PKKê de jî terorîst in”.

wekî din artêş tim û tim îdia dike ku şervanên PKKê sivîlan ji xwe re dike mertal. “Mertalê zindî” gotineke pir naskirî ye û dewletên wek YDA û Îsraîl û hwd. pê xwe ji berpirsyariya kuştina sivîlan rizgar dikin.

Rastî ev e ku, di welatên ketine nav pencê balafirên bêmirov ên çekbarkirî de pirî caran hedef sivîl in.

Tevlîbûna nav refên şervanan hêsantir dike

Meriv dikare, herêmên eşîrî yên Pakîstanê yên bi Efxanîsta re hemsînor in û ji 2004an vir de rastî êrişên dronên amerîkan tên, wek mînak bide dest. Bi ya Bûroya Rojnamevanîya Lêkolîner a navend li Londonê ye û bala wê li ser dronan e, tenê %16 yê qurbaniyên teşhîskirî yên dronên Amerîkan ên li Pakîstanê milîtanên tund in. Her weha, endamtiya El Qaydê li ser %4ê wan tenê hatiye îspatkirin.

Li Yemenê, bombebaranên bi ser komciwînên wek dîlan û hwd. de jî- ku dronan di navbera salên 2014 û 2105an de ji xwe re kiribûn hedefên asayî jî- sivîlkujeriyên bi vî rengî ne.

Aliyê din ve, komên milîtan ên li herêmê, bi xêra hemwelatiyên ku dixwestin tola xizmên xwe yên bubûn qurbaniyên dronan hilînin, gelek xurt bûn.

Beytulah Mehsûd, serokê Talîbanên Pakîstanê, ji Daily Times of Lahorê re weha dibêje; " Sê meh digeriyam ku çend merivan tevlî tevgerê bikim, di dawiyê de bi zorî 10-15 kes peyda kir an na. Piştî êrişên Amerîkayê min bi hêsanî 100-150 dilxwaz bidest dixistin.

Gelek çavdêran jî bala xwe dane îdiayên derheqê dronan de. Van demên dawîn, ji Encûmena Têkiliyên bi Derve re Micah Zenko da zanîn ku dron, di êrişê de, ji alî rastkirina hedefê de ji balafiran lawaztir e. Zenko, dema êrişên dronên êrişê yên Amrîkan ên li Pakîstan, li Yemen û li Somaliyê û êrişên balafiran ên li Iraq û dide ber hev digihîje wê encamê ku dronên çekbarkirî yên bêmirov, ji yên bipîlot 20 caran bêtir sivîl dikujin.

Ger rewşa dronên Amerîkayê ev be, ma ne hewce ye meriv bikeve şikê û ji xwe pirs bike, gelo di encama êrişên dronên Tirkan de jî heman tişt dibe yan na...

Sûcê şer?

Tesbît û pênasekirina qurbaniyên sivîl bi çavdêrên bêalî(serbixwe) dibe. Di dema şerên “xwedêgiravî nûdem” de karê wan ji her carê girîngtir û zehmetir e.

Bi navgîniya rojnamegerên serbixwe em dizanin ku dronên amerîkan li Pakîstan, li Yemen û Somaliyê sivîlan kuştine.

Dîsa bi xêra rojnamegerên wêrek û bi navgîniya Rêxistina Alîkariyê ya Neteweyên Yekbûyî ya li Efxanîstanê (MANUA) em ji “sivîlên li Efxanîstanê di encama êrişên hewayî yên NATOyê de tên kuştin” agahdar dibin.

Çendikî berê, rayedaran carek din eşkere kirin ku ew hewcedarî bi zelaliyê (şefafbûnê) nabînin: Piştî ku Neteweyên Yekbûyî di êrişeke dronan a di dawiya meha Îlonê de li herêma Nangahar a Efxanîstanê pêkhatî de kuştina pazdeh sivîlan piştrast kir, rayedarên Amerîkayê hewl dan ku ketina NYê ya nav bargeheke Amerîkayê ya li Kabûlê qedexe bikin, an bisînor bikin.

Tu şik û şubhe tuneye ku li Turkiyeyê, bi taybetî bo hikûmeta îro, zelaliya (şefafî) lêpirsînan ne tiştek girîng e. Ev helwest, cesareta kesên li ser "sûcên pêkan ên şer " lêkolîn dikin dişikêne.

*Balafirê bêmirov ê çekbarkirî
.

Nêrînên di vir de hatine vegotin aydîLes opinions exprimées dans cet article n’engagent que leur auteur et ne reflètent pas nécessairement la politique éditoriale de Middle East Eye.

- **Emran Feroz, rojnamegerekî bêalî ye. ji dê û bavê efxan li Avûstûryayê çêbûye û gihîştiye, niha jî li Germanyayê dijî û bo gelek kovar û rojnameyên almananan dinivîse. Her weha ew bi zimanê ingilîzî bo El Cezîrê Ingilîzî, The Atlantic, AlterNet et TeleSUR jî dinivîse.
Heman demê ew sazûmankarê “bîranîna Dronan , abîdeya sanal a bo bîranîna qurbaniyên dronan” e.
Wêne: Dronek bi bombebarana balafiran re hemwext li ser bajarê Kobanê difire. Cotmeha 2014 AFP
Wergera ji weşana Fransî ya MIDDLE EAST EYE
Mamoste Marûf

Ol , Oldarî û Kurd

Kurd; gelek ji gelên Rojhilata Navîn.

Bi nijadkî Aryen,

bi zimanekî Hîndo-Ewropî,

bi welatkî Kurdistanî.

Beşek niştecih, bi cotkarî û bazirganiyê ve bilî,

beşek nîvkoçer, debare; sewalwanî û bi bazirganî,

beşek bi tevahî koçer, pisporê sewalvanî û hiberîna rûn û penîr...
***
Welatê Kurda, herçiqas gelek caran ji aliyê siyasî ve, ji der ve bi biyaniyan ve girêdayî xwiya kiribe jî, Kurd, heyama dagirkeriya Erebên misilman jî di nav de, ti caran dab û nêrît (orf û edet), şêl û pêl û girêdan, rabûn û rûniştina xwe ji binîve neguherandine, heta destpêka sedsala XXan bi gelemperî wek xwe mane.

Kurd, piştî ku xwe ji Zerdoştiyê dişon û ola xwe ya qedîm diguherînin dibin misilman , Îslamê pir xweş li şêwaza (terz) jiyana xwe ya xwezayî tînin; nahêlin ku misilmantiyeke bihnteng, bi hêrs, êrişkar, bi mahde û bi mirûz di nav wan de şîn bibe, jiyanê li wan biherimîne.

Em ê di vê nivîsê de misilmantiya Kurda bînin holê û bala xwe bidin cudahiya xwe û gelên cînar ên misilman:

Feqî, mele, şêx û meşayîxên Kurda: Perwerdehiya olî di medreseyan de dibû. Her medrese di serî de ji alî alimek an şêxek Kurda ve hatibû avakirin û bi sedan salan ew bi destê nevî û nevîçirkên damezirînerê xwe ve dihat birêvebirin. Ti pêwendiyên medreseyan bi dewletê ve tune bû. Veherandina medreseyê (tamîrat) Xwarin, vexwarin, serûguhên feqiyan bi xêr û hiseneta gel dibû. Feqî nîvrokî û êvarkî mal bi mal digeriyan, ratiba(îaşe) xwe berhev dikirin. Ratiba feqiyan serê malê firaqek xwarin û nanek bû. Piştî perwerdehiya xwe bidawî dikirin û îcazet distendin, dibûn mela, debara wan dîsa li ser gel bû. Gel ji kîjan meleyî hez bikira ew danî, di tax û gundê xwe de bicih dikir, serê malê pez, dewar, genim dibe, êdî li ser çi bihev kiribin, didanê. Jin û zarên wî, pez û dewarên wî di nav ên şêniyan de bû. Ji ber vê kevneşopiyê bû ku melayê Kurd tim di nav gelê xwe de, muhtac û mehkûmê alîkariya gelê xwe bû, lewre rexneyên tahl û tûj li gel nedikir, ti car xwe li ser mirovan nedidît, dij îslamî be jî, ji melayan  nehat, nekarîn ku şêwaza jiyana hezar salan a kurdewarî biguherînin.
Mizgeft: Li Kurdistanê Mizgeft pir hindik bûn. Ew tenê di bajar û bajarokên Kurda de hebûn û bi gelemperî ji aliyê biyaniyên serdest ve, an ji alî malmezinên Kurda yên çav dabûn wan ve hatibûn çêkirin. Jiyana civakî li ku bûya, nimêj li wir dihat kirin. Di gund û taxan de axa, beg an malmezin odeyek an koşkeke deriyê wê ji der ve dişuxulî ava dikirin. Derî çi nas çi nenas, mêr- jin ji herkesî re serpiştkî vekirîbû. Xwarin û vexwarin, civîn û suhbet, şîn û şahî, razan, îbadet tev di vir de dibû. Mêvanên biyanî, çerçî, karbidestên dewletê, fîrar û mehkûmên  zagona dewletê (qaçax) çiqas dilê wan bixwesta li vir dihatin ezimandin. Mezinê malê, rûspiyê gund û taxê, melayê gund, heta sedsala XX’an dengbêj qadroyên daîmî yên vê civatê bûn û cihê wan li jor, li ser dîwanê an li ser sewkiyê bû. Wexta nimêjê ev ode vediguherî dibû mizgeft, tê de nimêj dihat kirin, mewlîd dihat xwendin. Kî nimêj nekira heta ku nimêj biqediya li paş cim’etê, bêdeng rûdinişt. Xeynî dema îbadetê mizgeft odeya civatê, mela jî wek malmezin û rûsipiyan kesayetiyek civatê bû. Her çiqas melayên Kurda, di mijara Ayat û Hedîsan de, bi taybetî di fikh û Kelam û Siyerê de xwedî zanîneke kûr be jî, ew hukmên Îslamê yên jiyana rojaneya Kurda tengezar dikir, ên dijbertiya dab û nêrît û terza jiyana wan a bi hezaran salan dikir ti car wek şertek jêneger, qethî nedida ber gel.

Wek mînak,digel ku Îslam şahiyên jin û mêr bi hev re qedexe kiribe jî, dîlanên Kurda ji berê de bi hevre ye. Jin û mêr, keç û xort dikevin ber hev, destên hevûdu digirin, govend digerînin. Dîsa, herçiqas  ol û erf û ededên biyaniyan memikên jinan wek namehrem hesibandibe jî , jina Kurd li ber çavê mela pêsîra xwe vedike, zaroka xwe dimijîne.

Beriya ku Kurd di çanda biyaniyan de çavnas bibin, simbêlên sinet nizanibûn. Rihên xwe dirêj nedikirin, ti car cube li xwe nedikirin, kimên spî nedidan serê xwe, pîrozbahiya qendîlên olî li hev pîroz nedikirin. Tenê şeva Qedrê çend riket nimêj dikirin ew bû. kinc û girêdan, şêl û pêla nelihevhatî ya hevûdu bi gotina “ev gune ye” na, “ev şerm e” rexne dikirin. Di nav civatê de ne tenê kesên oldar û nimêjkar, Ermen û Êzdî, Asûrî, Qeraçî, Tirkmanên canik û camêr, nanda, bibext, wêrek, jêhatî, xweşsuhbet jî xwedî rûmet bûn, qedrê wan dihat zanîn, tevlîbûna şîn û şahiyên wan jî ferz bû.

Digel hemû pest û pêkûtî û hewldanên pişaftin û xwepişftanê hêj di nav Kurdan de ev kevneşopî kêm-zêde berdewam e. Ev çanda gelê Kurd ya  “di dirêjahiya hezaran salan de li ser pirrengînî û çêşîtdariyê şîn bûye” bo mirovahiyê, bi taybetî bo pêşeroja Rojhilata Navîn hêviyek pir mezin e. Li ser nirxên gelê Kurd demokrasiyeke jidil û rasteqîn, mirovahiyeke azd û sefiraz ava dibe lê, divê di serî de Kurd, heta ku bibin xwedî statû, bi çavreşî li çanda xwe, li zimanê xwe, li dab û nêrîtên xwe xwedî derkevin.

Bi taybetî xwe û zarokên xwe ji “têgihîştina olperestiya bihnteng, hişk, êrişkar, dûrî jiyanê, dijminê kêfxweşiyê” biparêzin.  

Xwedê zarokên me sitar bike...!

Dema mirov bala xwe dide dîroka mirovahiyê, şer, şoreş, serhildan, tertele, reform  çi heq çi neheq, tim û tim bûne sedema dubendî û dijminatiyên kûr û dûvdirêj. Nijadperestî û fanatizm, rik û nefret merivan ewçend guherandiye ku carinan dayîk bûne dijminê zarokên xwe. Mirov, pitikên hevûdu yên hêj destek goşt kuştine, destdirêjiya jin û zarokan kirine, jahrî xistine  ava dijminên xwe, sewal û giha û dar û daristanên hev şewitandine. Çawa ku di dema rakirina  ocaxa yenîçeriyan de qewimiye,  kêlên gorên kesên hedef jî  hûrhûrî kirine, goştên hev dane ber diranan, kezeba hev xwarine dîsa kerba dilên wan dananiye…

Tevgera Azadiya Kurd a li Rojhilata Navîn nûnertiya tevahiya nirx û hêjayî û çanda mirovahiyê daye ser milê xwe, ji roja pêşî heta îro, ti caran nehîştiye ku di nav gelan de dijminatî serdest bibe. Wî ti caran şerekî bêpergal û bêpîvan li ser şervan û gel ferz nekiriye. Ev çil sal e, di guhê gele Kurd  de vê rastiyê xwendiye: “Gelek ti car nabe dijminê gelekî din. Sedema şer û pevçûnan pergala siyasî, desthilatdar, hêzên modernîteya kapîtalîst û dewletên neteweyî yên  cewrikên wan in. Bijî biratiya gelan...”

Di pêvajoya şerê ku îro li Bakûrê Kurdistanê û li Turkiyeyê dikudîne de,  gelê Kurd, digel hemû êrişên nijadperest, digel hemû pest û pêkûtî, îftîra û  heqaret û neheqiyên li ser navê Tirktî û misilmantiyê lê  hatine kirin, li Kurdistanê ti car êrişî ti kesek biyanî nekiriye, nake jî.  Gelê Kurd xwedî vê bîr û bawerî û hişmendiyê ye: 

“ Gelê Tirk apolitik e. Dewlet û çapemeniya ku di bin bandora  dewletê de çi rê bide ber gelê Tirk,  di wir re diçe, bi wî awayî tevdigere. Dewlet, bona ku gelê Tirk piştgirî bide şer, zarokên xwe bişîne şer  Kurda li ber çavê gelê Tirk reş kiriye. Sibe aştî çêbe, dewlet xwe biguherîne, jidil û can bibêje Kurd û Tirk bira ne, wek hev in, xwedî heman maf û berpirsiyariyan in, gelê Tirk wê me hembêz bike, neyartiya nijadperest û paşverûyan wê di rojekê de ji holê rabe… ”

Lê, ev xweşbînî û hêvî û hişmendiya Gelê Kurd sih sal in yek alî ye. Her çiqas dewlet û raya giştîya Kurd û Tirk pir neyne rojevê jî, gele Kurd bi taybetî di bajar û bajarok û gundên Anatoliyê de di bin nijadperstî û êriş û cudakeriyê de nalenal e. Berê “nijadperestan tene” eşkere dijminatiya Kurda dikir, niha olparêz jî li wan  zêde bûn. Di şerê çil salan de, çi ji nezanan, çi ji xwendiyan,  li Turkiyeyê nifşeke weha hat afirandin ku xwîna Kurda vexwe jê têr nabe. Li dehan cihan lînçkirina karmendên Kurd, nefreta li hemberê karkerên demsalî, ji ber strandina bi  Kurdî kuştina ciwanên Kurd, girtina bi ser mal û dikanên wan de, şewitandin, rûxandin, teşhîrkirin,  nedayîna kar û xanî, di stadyûman de, bi girsehî protestokirina rêzgirtina bo qurbaniyê Terorê, herî dawî di xewa şevê de şewitandina Mehmet Aytaç…

Îcar dewlet, çav lê ye mamosteyên Kurd ên li Kurdistanê ji kar bavêje û zarokên Kurdan ên reben, ên hêj nikarin-nizanin xwe biparêzin,  bi tevahî teslîmî mamosteyên biyanî bike û îcar wan di welatê wan de biperçiqîne, bihincirîne, bipelixîne, snoqî bike…

Ka  kî dizane ji wî gurê Mehmet Aytaç di xewa şeve de şewitand , ji wan faşîstên agir berî malan didin, ji wan dilkevirên xizanan ji zeviyan davêjin, ji wan sofîkên aqil di qûnê de, bi tekbîran êrişî misilmanan dikin,  çend heb di dilqê  mamosteyan de werin bikevin şuna mamosteyên Kurd?

Perwerdehiya bi zimanê dayîkê li alîkî, tirsa min ew e ku kesayet û tendirustiya derûnî  ya zarokên me  jî ji dest biçe…!

Heta niha li Kurdistanê,  di her dibistanekê de hebûna çend mamosteyên Kurd û şoreşger , hejmara wan çibe jî zirara mamosteyên nijadperest û serhişk û bihnteng tolere dikir, nerm dikir. Piştî çûyîna wan Xwedê zarokên me sitar bike…!