Apê Torî jî çû...

Ew mamoste bû... Lê ne mamostekî ji rêzê, umrê xwe li ser zanista dîrokê pûç kiribû. Pir xwendibû. Pir vekolandibû. Bi taybetî li ser dîroka gelê Kurd û ya gelên derûdorê xwedî agahiyên pir kûr bû. *** Min, ApêTorî û Apê feqî, du evîndarên Kurd û Kurdistanê, di sala 2000’an de, di dema qursa yekemîn a mamostetiya zimanê Kurdî de- ya ku ji alî Enstûtiya Kurdî ya Stenbolê ve hatibû lidarxistin- de bi hev re nas kirin. Di kelekela germa havînê de, her du xweşmêr, bi kaltiya xwe nediman, çar bû, pênc bû, nizanim êdî çendik û çend qat bû, wek şêran radipelikîn merdîbanan û dihatin wane didan me. Her du kalexort jî ji heman nifşê bûn; nifşa red û înkar kirî, nifşa tune hesibandî, nifşa di bin pestû pekûtiyan de di qula derziyê re derbaskirî, reben û stûxwar mayî... Nifşa Apoyan; Apê Mûsa, Apê Feqî, Apê Torî ... Lê ew, ji wan çend kesên berxwedêr bûn ku li ber dijmin ti car serî dananîbûn. Evîndarên Tevgera Azadiya Kurd, du zehmetkêşên zanistê... Êdî ji wan nedihat ku ço bigirin, lê pênûs dabûn dest û dikirin bext û siûda reş a gelê kurd biguherînin. Xwedêyo ew çi kelecan bû, çi evîndarî bû di dilan de! Per û bask hebûna dê ew ên bifiriyana... Apê Torî pir dilşewat û nefsbiçûk bû. Gava yekî dijberiya gotineke wî bikira disekinî, di mejiyê xwe de dibir dianî, dida ber daneyên zanistî û dûre bi rûkenî, bi helîmî û selîmî lê dizivirand. Ew hez ji gotinên zêde nedikir. Di dema wanedayînê de pir kêm diaxivî. Piştî çend hevokên bi bingeh ên zexm ên zanistî, li benda pirsên xwendekaran dima û hemiyan bi xweşbînî dibersîvand. Di ser de deh salên têr û tijî bihurîn lê, Apê Torî bi xweş sifetê xwe, wek abîdeyek sebr û tebatê, zanist û hunerê, hê jî li ber çavê min e. Ew î roniya her du çavan di ber gelê xwe de rijandibû. Çavên wî ji evîndariya Kurd û kurdistanê wek çavkaniyên welatê wî vekirîbûn lê, mala min ê , êdî nedidîtin.... *** Êdî ji me çûye lê, hêviya min ew e ku dê xortên me xwe li Apê Torî bigirin û çend keviran jî ew daynin ser hîmê dîrokzanî û dîroknivîsiya Kurd. Divê bête zanîn ku heke em dîroka xwe bi xwe nenivîsin wê neyarên me wek qertelên ser berateyan hemû hebûn û hêjayiyên me birûçikînin û me rût û repal li holê bihêlin. Em dizanin, dişukirînin ku Apê Torî bo gelê Kurd û gelên cînar xizmetek mezin kir. Xwezil bi canê wî, ew ketibû bin barekî pir giranbiha û pîroz. Heta dawiya temenê xwe jî ew wî barî ji pişta xwe navit û deynê xwe yê bo gelê xwe heta quruşa dawîn da... Em Apê Torî jî bi hêstirê çavan, bi dilê xemgîn ber bi bihûşta rengîn ve bi rê dikin û piştî şîna wî em ê di halê xwe de jî bigirîn: “Ew çi ji dest hat kir û çû, gelo em ê jî bikaribin deynê xwe bidin?” Mamoste Marûf

Wate û girîngiya medyaya neteweyî…

Gava ez dinivîsim, tirs û hêrsa min a herî mezin xwendekarên kurdînezan na, “xwendekarên nîvcozana yên Kurdî û Tirkî ne…” Tu, çi di mejî de hebe didoşî didî ber wan ew di nav wî şîrê helal de mîza xwe ya xalî dikin, diherimînin û kevçîkî jî dirêjî te dikin dibêjin; “bihna mîzê ji şîrê te tê…” Di nîvîsa xwe ya çend roj berê ya di koma Diwanxaneyê de, min analîza çapemeniya Kemalîst kiribû û bo Radîkalê gotibû: Radikal; rûyê demokrat ê Kemalîzmê ye. Hevalek pir hêja, xwedê giravî bersîv daye min; bi zimanekî tûj êrişî min dike û bi ser min de diqîre dibêje: Mamoste tu Kemalîstan re dibêjî demokrat in! Rebiyo, tu sebrê bidî min û hemî xêrxwaz û dilşewatên Kurdan û nehêlî ku ew ji ber nezantiya hin kurdan hiş û aqil winda bikin… Xwedêyo, tu, vê nexweşiya me ya bêderman a ez dibêjim “ nexweşiya bêzimanî” ji nav me rabikî, bo xatirê şehîdan tu me jî bikî ji wan netewên ji hevûdu fêm dikin… *** Konstantîn Sîmonov, ronakbîr û wezîrê çandê yê Sovyetan ê di salên 1950’yan, di pirtûka xwe ya bi sernavê “ Bi salan û bi riyan berê” de dibêje : “Dewletek fûzeyek nûkleerî bavêje dewleteke din, heta çapemenî pê nehese şerekî navneteweyî dernakeve. Loma çapemenî ji çekên nûkleer jî bihêztir e.” Medya amûrek ewqas mezin e ku bêyî wê çi siyaset, çi şer, çi aşitî, çi aborî, çi zanist; ti qencî û ti neqencî nabe… Heke mirov bi çavekî neteweyî lê binêre û bi baldarî li ser hûrûkûr bibe, wê çaxê têderdixe ku bê medyayek neteweyî girseyên mirovan ti car nabin netew; an, netewek bê medya naxirek bê ser û ber; bê armanc û bê pergal e… Em bala xwe bidin Şoreşa Fransî ya rê li ber netewbûnê vekir, dê em ê rastî rojnameyên Fransî yên xwedî tirajên herî bilind ên Ewropayê bên… Li sedsala 19’an a Dewleta Osmaniyan binêrin; netewên ku dora pêşî ji Osmaniyan veqetiyabûn teqez xwedî çapemeniyên xurt bûn… Bi taybetî jiber ku li pêvajoya me ya dawî jî tê, ez ê tekoşîna azadiya gelê Ernawit bînim bîra we. Ronakbîr û rojnamevan û ferhengnivîsê Osmanî “Şemsedîn Samî” ( bavê Alî Samî Yen) û birayên wî, gelek beriya “Kurdistan”a me ya Celadet Bedirxan ew jî rojnameyek diweşînin û roj bi roj bi deh hezaran li tevahiya Albanyayê belav dikin. Ew, gelê Ernawit di warê perwerdehiya bi zimanê Ernawit de şiyar û serwext dikin. Gel, bi tevahî pergala perwerdehiya Osmaniyan ( wan salan Îtîhadiyan kiribû Tirkî) protesto dike û di nav gelên misilman de cara ewil xwe ji nav dest û lepên Osmaniyan rizgar dike; dibe xwedî dewlet… (Ernewidan, peykerên her sê birayan jî li qada herî fireh a Tiranê danîne. Di heman demê de Cemal Paşa waliyê Sûriyê ye, li vir jî bi qedexekirina Erebî namîne, elfabeya Erebî jî dike biguherîne û wek Latînî tîp bi tîp ji hev cuda bide nivîsandin; lê ji bilî çend ronakbîran, ji ereban ji kesî ti deng dernakeve) Ez bi têkoşîna azadiya vî gelî, ji Kurdistana Celadet Bedirxan hesiyam; dûvre min hinek vekoland, dît ku, ew heşt salan bê rawestin li ser girîngiya ziman dinivîsin û di her hejmarî de çalakî û nêrînên xwe û yên gel radigihînin raya giştî… Ev yek bo afirandina rojevek neteweyî û bo têgihîştina girîngiya çapemeniya neteweyî nimûneyek pir palkêş e. Heke wê çaxê, wek îro li me Kurda dikin; Osmanî xwedî çapemeniyek xurt bûna û alîkî Ernawidan ber bi xwe ve bikişandina, serhildana vî gelî an wê têk biçûya, an jî wek ya me pir bi derengî biketa… Îcar werin ser malmîratiya me... Hûn jî dizanin xeynî Roj Tv û çend televîzyonên me yên bi navgîniya satelîtên biyaniyan weşanên xwe dikin, em ne xwedî medyakek xurt û bihêz in... Piraniya gelê me ji xizniyê dibe , ji nezaniyê dibe, ji xemsariyê dibe ji van televîzyonan jî bêpar e ... Çapemeniya me ya nivîskî jî ji hêla kartelên belavkariyê yên serdestan ve nayên belavkirin. Dem bi dem bên belavkirin jî, bi qewlê Ehmedê Xanê; ji ber ku em “li siwadê (nivîs) çavnas” nînin, ên çavnas jî heyran û qurbana rojnameyên biyaniyan in; bi têra xwe nirx û qedrê rojnameyên xwe nagrin, wan nastînin, naxwînin; ew jî ji qudûman dikevin dilewizin, dilewitin, nikarin rojnamevanên profesyonel bixebitînin û peywira xwe torelî bînin cih... Bi hezaran kul û keserên me yên neteweyî an veşartî mane, An bi destê qelemşûrên serdestan bi awakî berovajî hatine ragihandin, An di nav rûpelên rojnameyên me yên bi çar-pênc hezaran çapkirî û belavkirî de bi hêstirên çavên me rebenan şil bûne; bê ku kes pê bihese winda bne çûne... Mînakek bo girîngiya afirandina rojeva Kurdî; Zarokên me bi salan kevir avitin dagirkeran... Me di serî de qet nekir rojeva xwe; serê xwe pê neêşand. Bi sedan hatin zîndankirin, Çendikî şûn de, me di ber xwe de, di çapemeniya xwe de got; “ew zarok in, destekî goşt in; nezan in; guneh in... Di girtîgehan de êdî bo tînerciyan cih nema bû, bazar li rojnamevan û siyasetmedarên Tirka teng bubû; ji tirsan newêrîbûn ji mal û karxaneyên xwe derkevin; di medyaya Tirk de xwedê giravî ronakbîrên wan ên dilşewat derketin gotin; “zarokên Kurd, kevir avitinê wek leyistok dizanin...” Ew gotin; “ev zarok ji travmaya şer nexweş in, nexwendî û nezan in; zarokên kolanan in; ên bixwedî di nav malbatên hejmarkî giran de bê hezkirin û bê şewqet in ” Gotinên wan li xweşa me jî çûn. Me bi çepik û bi tilîliyan ew rojnamevan û pîspor û ronakbîr û siyasetmedaran pîroz kirin. Di rastiyê de ev rojev ji hêla dagirkeran ve hatibû destnîşankirin; em jî li ber bayê wan ketin... Rastî çibû? -Ew zarokên me yên welatparêz ên herî ji dil û can bûn... -Ew ne nexweş; zarokên herî “baqil û maqûl ên Kurda” bûn... -Ew xwedî nasname û kesayetiya xwe bûn... -Ew adrês û wateya kevirê xwe baş dizanibûn... Me gere bigota ne ew ; zarokên me yên em dikin nakin “kevir navêjin” nexweş in... Ew, nezan û perîşan in... Ew, bê ziman û bê nasname, sûtalên kolanên metropolan in... Ew tînerkêş û balîkêş û tîryakkêş in... Ew diz û qapqaççiyên bajaran in... Ew di dibistanên Tirko de wek reşikên di nav çermsipiyan de stûxar in; ji sedî 90’ê wan, an di xwendinê de neserkeftî, an fîrarê dibistanan in... Zarokên me yên kevir navêjin û diçin dibistanên we û bi zorî biserdekevin û dixwînin, ji bela bênasnametiyê, şermok û lerizok in ; ji rastiya gelê xwe pirî dûr in; qul tune bikevin; ji xelkê re masîgir; ji xwe re kûsîgir in. Kesayetiya wan şikestî, zimanê wan heliyayî, bo pêşerojê bêhêvî û bê bendewarî ne... Dawiya dawîn divê em ji sikura zarokên xwe yên “keviravêt” bikevin û ên “kevir neavit” bînin rojevê... Medyayaya neteweyî; li ber bayê serdestan neketin e... 23 Îlon 2010 Mamoste Marûf

Şîyar be, lo kundê kor, lo kevirê ber dîwaran,

Bala xwe didimê nivîsên dûvdirêj ên di vir de tên weşandin hema bigire qet nayên nîqaşkirin; ez divêm nayên xwendin loma… Dixwazim li ser referandûmê heta ji min tê kin binivîsim. Bi qasî ku em pê dizanin bav û kalên me, ji vir du hezar û şeşsed sal berê cara yekem tifaqa xwe kirine yek û ji Kurdistan û Anatolî û Îranê bigirin heta Efxanîstanê bûne desthilatdar… Dûvre çi diqewime hûn pê dizanin, ji hev belav belavî dibin û di qûntarê her çiyakî de, di her newaleke de, li serê her girekî malbatek bi cih û war dibe, her yek dawe û doza mezinatî, axatî û mîrtiyê yê dike. Her malbatek malbata dî an bi dizî û talakeriyê, an bi xayîntiyê, an bi hovîtî û wehştiyê, an bibêpaxişî û bi qirêjiyê, an bi guhsistiyê sûcdar û tewambar dike. Bi gotinek din her yek xwe “li ser ê dî çêdike” Xwe çêkirina li ser ê dî, bi hev re ketina ber qayîşê… Encam: Hevkariya newekhevan; bi awakî din; bocikhejandin û çok danîna li ber neyaran…. Ev derûniyeta rizî, ev kesayetiya derizî, ev mejiyê tevizî bi hilweşîna Federasyona Medyayê re wek nexweşiyek bê derman digihîje gelê Kurd … Ev malkambaxî bû para Sulhedînê mey ê Eyûbî û nehişt ew xwe wek desthilatdarekî Kurd nîşan bide, bo gelê xwe kevirek bide ser kevirek… Nehîşt ew li ziman û çanda xwe xwedîtî bike, qe nebe kêlika xwe bi zimanê dayîka xwe bide nivîsandin… Ev malwêranî bû ku, kir em di sala 1071’an de, li Kela Milazgirê bi deh hezaran cengawêran li dûv qwîna Alpaslanê Tirkman ketin… Ev îxanet bû ku, ket dilqê Îdrîsê Bedlisî û mifteyên hemî bajar û sancax û gund û gomên Kurdistanê da destê Yavûzê Xûnxar… Ev derûniyeta tajîtiyê bû ku kir hin ji me xwe bi Farisan ve, hin ji me xwe bi Tirkan ve bişidînin û li Qesra Şirînê welatê me bikin du par; hela li vê ecêb û gosirmetê, parek jî ne ya me! Ev cahştî bû ku di sedsala 19’an de, di qirna şiyarbûn û netewbûn û serxwebûn û azadiyê de, ji Osmaniyan bêhtir Osmanîtî, ji Ereban zêdetir Misilmantî kir bû Hemîdiye… Dîsa ev kesayetiya derizî bû ku di pêvajoya şerê yekemîn ê Cihanê de, di dirêjahiya Şerê Serxwebûna Tirkan de digel ku Dewleta Osmanî ji hev ketibû, dîsa guhsistiya herî mezin kir û li ber bayê nijadperestên Tirkan ket; dawiya dawîn di dema Peymana Lozanê de İsmetê gurê har wek nûnerê hemî Kurdan tayîn û destnîşan kir: Aqûbet: Kurdistan çar par, em di welatê xwe de xulamên hejar… Dawiya dawîn, Tevgera Azadiya Kurd sih sal berê dora pêşî bi van bênamûsan re, li dijî vê kesayetiya nîvruhî û bi giranî nexweş dest bi şer kir. Piştî 1980’an şervanên azadiyê bûn agir û bizot, bi cendekên dagirkeran ve zeliqîn. Lê êxbala kor, dagirkeran ew nexweşên kelûxaş derman kirin, bi çek û rext, bi pere û pol, bi ritbe û nîşan kirin bi ser gel û şervanan de şandin. Ew bûn qoriçî, bûn hîzbula, bûn tîmên taybet. Ên çek nedan destan jî bi van kûçikan re û bi xwediyê wan re hevkarî kirin, bûn xwedî sermiyan, bûn parleman, bûn wezîr, bûn şaredar… Îjar werin van cahşan tev bidin ser hev; Kurdên hezar sal berê li nasnameya xwe xwedîtî nekirin li Qudsê bi navê umetparêziyê bûn Ereb, li Milazgirê bi heman armancî bûn Tirkman, di sedsala 16’an de bûn Osmaniyên Yavûzperest , di sedsala 19’an de Evdilhemitperest, Li Lozanê Tirkperest, di dema serhildanan de bûn milîs û qoriçî û cerdevan, Bûn endamên Hîzbula yên kevneperest (ew di salên 90’ de di bin banê Komelaya Belavkirina Zanistê ( İlim Yyma Cemiyeti) Weqfa xortên netewyî( Milli gençlik Vakfı; ) Pirtûkxaneyên Mektebê ( Mektep Kırtasiye) de, bi alîkarî û hevkariya Polîs, artêş û Mît, û jît û jîtem û Tîmên Taybet xebatên xwe dimeşandin… Bala we dikişîne ev malwêranên Kurdîstanî di pêvajoya REFERANDÛM’ê de bi tevahî bûne yek û dibêjin ERÊ… Kêm kes ji wan tevlî naxira NAXÊR bûne… Kurdên êdî bûne netew, ên serbixwe, ên bi xwe bawer, ên dibêjin em “ne ji we, ne ji wan in; em gelekî ji gelên azad in” çi dibêjin? EM WEK KURD, “MAKEZAGONA KU ME NAS NAKE” NAS NAKIN… Bi awakî din B O Y K O T… Niha hin ji van bêhişan, dê bibêjin; ji her dû aliyan kîjan baş be , divê em piştgiriya wî bikin… mînakên jorîn bibîr bînin: Di serdema Sulhedîn de xaçparêz xera, Erebên misilman baş bûn… Di 1071’an de Dîyojen xera, Alpaslan çê bû… Di 1915’an de Rûs û Ermenî gawir, Tirk misilmanên qenc bûn… Li Lozanê İsmet ehlê qible, Corc bê dîn û bê îman bû… Heke ji wan yek rastî we hat jê re bibêjin Malmîrato, de em bibêjin di wan dewr û dewranên berê de Kurdên xwedî irade tunebûn; bê serî û bê berate û bê rêxistin bûn… Şîyarbe, lo kundê kor, lo kevirê ber diwaran, edî tu heyî lo…!

Rewşa Kurda ji aliyê Tayîp ve çawa dixûyê?

Bala xwe bidinê, desthilatdariya tirk û -çi îslamparêz, çi demokratên lîberal, çi çepgir û rastgir û Kemalîst, çi kurdên ji refên xwe veqetî û li dû qwîna xelkê ketî- hemî hevkar û piştevan û şirîkên wê, bi yek dengî radibin rûdinin dibêjin “bila Çekdarên Tevgera Azadiya Kurd; hêvî û parêzvanên dawiya dawîn ên Gelê Kurd, bê deng, bê qal û qir bê teq û req xwe ji çek û rext bikin bên”

 Ecêb û gosirmeta mezin ev e ku; ew heta niha tu car, ji bo çareseriya tu pirsgirêkekê nehatine cem hev, li ser hev necivîne , li hev nekirine, lê çawa dibe kes pê nizane, di warê çek berdana kurda de teqez tifaqa xwe dikin yek, li hev dikin.

 Wek mînak, ew li ser Ergenekonê bi hev nakin. Li ser mafên mirovan bi hev nakin. Li ser çareseriya pirsgirêka Qibris û Ermen û yewnan li hev nakin... Li ser guherandina zagona bingehîn a leşkerî ya 82’ yan li hev nakin. Di warê çareseriya pirsgirêka Kurd de jixwe li ser tu mijarî li hev nakin... Lê gava dor tê PKK’ê tev dibin yek, bi yek dengî û bi yek rengî dibêjin bila ew dev û dest ji çek berdin û werin bikevin ber bextê dewletê. Ez jî dibêjim belê, bila bên. De ka piştî hatina wan dê hûn ê çi bikin? Dê hûn ê nasnameya Kurda bi awakî fermî bipejirînin? Dê hûn ê zimanê Kurdî ji afat û tofan û lehiya asîmîlasyonê rizgar bikin? Dê hûn ê, zarokên kurdan ên xwendekarên dibistanên seretayî yên hêj destekî goşt in, ji sonda nijadperest a “ tirk im, dirust im, ...ez bi can û cendek qurbana hebûna tirkan bim” biparêzin an an? Dê hûn ê Erdnîgariya talankirî, wêran û wêrtaskirî ya Kurda, ji nû ve şên û ava û aram bikin? Dê hûn ê Kurda, ji bêşixulî û ji xizanî û ji nezaniyê, bi kurtasî ji “bêrûmetiya heştê salan a li ser wan ferz kirî” rizgar bikin?

 Ji dewletê tu deng dernayê...
Bersîv, ji berdevkên wê yên di dilqê ronakbîr û rojnamevan û siyasetmedarên -Xwedê giravî sivîl in- tê:

“ wa ye Tayîp dixwaze pirsgirêkê çareser bike. Ew tûjika dewletê jî, biniya dewletê jî dinase. Ma hûn ji wî çêtir dizanin ka rewş û hal û ehwal çawa ye? Dê ew ê vê pirsgirekê bi awakî (?)çareser bike. lê, divê dora pêşî aliyê kurd çek berde û bê...”

 Bi gotina wan, bi saz kirina TV 6 a bi kurdî, bi lêvkirina guherandina navên tirkî yên gund û bajaran, bi nîvcokî biryardayîna vekirina enstîtûya zimanên- ku derheqê wan de di dilê xwe de dibêjin Xwedê qehra xwe li wan bike, hêj nemirine mane- zindî, çend şertên çareseriyê hatine cih. Ên din jî(?) piştî çekberdan û hatina gerîla dê bên cih...

 Bi ya wan, li ser navê dewletê û hêzên mezin ên Cihanê Tayîp jî dîtiye ku êdî ev pirsgirêk gere bê çareser kirin. Ew bi dilê xwe yê sax bang li PKK’ê dike dibêje were... Aliyê Kurd, di gel hemî bangewaziyan, dibêje Tayîp ne jidil e. Ew jî yek ji hevkarên kujer û talanker û bişavkeran e lê, “ji wan ên konek û pişt mistker û pişo pişoker...”

 Mejiyê neteweyî yê gelê kurd, bi hezaran çîrok û metelok û pêkenokên li ser kes û kesayetiyên “konek û bi fêl” têr û tijî ye. Wa ye ez yek ji wan berhemên giranbiha yên hiş û mejiyê Gelê Kurd pêşkêşî we dikim. Hûn ev du kesayetiyan, Tayîp û meleyê gund, bidin ber hev, ka kîjan ji yê din baqiltir û jîrtir û jêhatîtir e? *** 

Meleyê gund, her cara ku bo azandanê derdikeve ser banê mizgeftê, çavê wî bi jinekê û mêrekî dikeve. Her du li ser xêniyê xwe tim û tim rûniştî ne û bi hev re ken û henekan dikin.
 Jinik pir xweşa mele diçe, gava çav pê dikeve agir bi serî dikeve, hiş û aqil difûre meletî ji pê re...
 Rojek, du roj, sê roj... Êdî hew xew dikeve çavan, sebr û tebat dimîne. Şevekî şeytan dikeve qalikê wî, diçe xwe li koşeyê xêniyê wê ditelîne. Hayê jinika reben ji bayê felekê tune. Bo destavê çawa ku derdikeve derve, yek ji nişkave bi her du destê wê ve digire û ber bi xwe ve dikişîne. Bala xwe didê ev meleyê gund e.

Mele bê pirs û bê teklîf dike fişefiş û jê re dibêje: “Porkurê ez bo te mirîme, xêra mezinên xwe ji sing û berê xwe yê sipî û qerqaş, ji dev û lêvên xwe yên şirîn û şekirîn ramûsanek kerem bike!”

Jinika reben bi dîtina mele şaş û mat dibe, ez bibêjim ji şerman, hûn bibêjin ji tirsan, diricife û hêdîka jê re dibêje:
“- Mele, eyb e, şerm e tu van gotinan dikî! Heke mêrê min bi vê bênamûsiyê bihise ew ê te jî bikuje, min jî...” Û direve dikeve malê.

 Mele pol û poşman vedigere, lê ev tirsa jinikê ya ji mêrê xwe cesaretê dide wî û dotira rojê dîsa diçe paş mala wê û heman daxwaziyê jê dike. Jinik dîsa red dike. Mele vê yekê ji xwe re dike edet û her şev, wek kundê kor, xwe li paş diwarê mala jinikê vedişêre û bi derketina wê ya ji malê wek qirnî pê ve dizeliqe û heman tiştî dixwaze. Jinik dike nake xwe ji mele xilas nake...

*** 

Şevekê dîsa derdikeve derve, mele wek her carê dîsa qîra xw tê dide. Jinik dibîne nikare xwe jê xilas bike, li ber rûyê wî disekine dibêje:

"- Mele ser çavan; ez ê xewsteka te bînim cih; lê sê şertên min hene..."
 Mele pirî şad dibe baskên wî hebin ew ê bifire... Jinik şertên xwe yeko yeko dijmêre:

-Mele dora pêşî divê tu di mizgeftê de qwîna xwe nîşanî Cemaetê bidî.

Mele dibêje, "heşa heşa, qe tiştek wisan dibe!"
Jinik:
“- wele tu dizanî” û dike biçe malê. Mele bi milê wê ve digire, dibêje; “Mele Qurbana te be canê! Ka şertên xwe yên din jî bibêje.”
- Tu yê roja înê ewkê xwe jî nîşanî Cemaetê bidî.
Mele dîsa soro moro dibe lê, dibîne ku dê jinik ji dest biçe, bi dengekî ricifok dipirse;

“êêê, ê sêyemîn?”

- Tu yê wî karî li ber çavê mêrê min bikî!
Mele dîn û har dibe. Jinik baz dide diçe malê. Rojek mele nimêja xwe diqedîne. Wek her roj, gundî dixwazin bi mele re hinek sohbet bikin; lê ew rûyê xwe tirş dike, bi mehde û mirûz xwe dide quncikekî mizgeftê, bi tena serê xwe rûdinê. Cemaet li ser serê wî dicive. Yek jê dipirse;
“ mele bi te xêr e, çima bihna te teng e?”

Ew biskek difikire, paşstûyê xwe dixurîne, axînek ji nav dil û kezeban dikişîne û dibêje:

“ Heyra, ez ji fesadiya gundiyan êdî ji canê xwe têr bûme. Bêwîjdanan gotine, mele qwîna xwe naşo!”

Bi dengekî kelogirî dilorîne, xwe li dîntiyê datîne, şal û derpê dide jêr û qwîna xwe dide ber gundiyan û ji wan dipirse :
“ Bo xatirê Xwedê lê binêrin, ew şûştî ye yan na?”

*** 

 Çend roj bi ser de derbas dibe. Cemaet bo nimêja înê di mizgeftê de civiyaye. Mele li ser kursî waez û nesihetan dide. Gotina xwe vir de wê de dibe tîne, dîsa tê ser fesadî û şeytaniya gundiyan û dibêje:

“ Gundîno, ev paşgoyî û fesdiya hin merivan êdî ez ji canê xwe bêzar kirime. Xwedê mala wan xera bike, der heqê min de îja gotine mele ne sinetkirî ye... Bo xatirê miriyên xwe, ka binêrin ez sinetkirî me yan na?” 

Bi vê yekê şertê duyem jî tîne cih...

*** 

 Di ser de mawekê derbas dibe; rojek havînê dîsa bo azandanê derdikeve ser banê mizgeftê; dibîne ku jinik û mêrê wê li ser xanî ne. Jinik hiriyê dawdişîne, mêrê wê jî li kêlekê...
mele ji nişka ve diqîre deng li mêrê wê dike :

 “-Bê namûsê kurê bênamûsan, wa ye mêrê xelkê li ber çavê te jina te avêtiye erdê, rezîl dike!”

Camêr bê hemdê xwe vediciniqe li jina xwe mêze dike , dibîne ku tiştek wiha tune, bi dengekî bilind li mele vedigerîne;

 “ Mele te aqilê xwe zayî kiriye? Jina min wa ye li ber çavê min e!”

Mele dîsa diqîre: “- Lawo, bi sê telaqan ji vir wisan dixûyê. Heke ji min bawer nakî were vir, bi her du çavên serê xwe bibîne.”

Zulam pirî meraq dike, bi ya mele dike. Ji ser xanî peya dibe ku derkeve ser mizgeftê û mêze bike ka ji wir çawa dixûyê.

 Mele di cih de xwe ji ser mizgeftê davêje xwarê û bi lez û bez diçe cem jinikê,  jê re dibêje; “ wa ye mêrê te li me mêze dike” û ji nişka ve wê davêje erdê û dikeve ser...

Mêrê jinkê li ser banê mizgeftê dibîne ku mele bi jina wî re karê bênamûsiyê dike, dîn û har dibe, heta Xwdê dayê bi kerb diqîre:
 “- Mele, mele! Xwedê te şaş kiriye; tu çi dikî?”

Mele berê xwe didê, dibersivîne:

  “- Kurê kerê, ma min ji te re negotibû ji wir wisan dixûyê!” 

 Mamoste Marûf

RÊZ Û RÊÇIKÊN DENGBÊJIYÊ

Mamoste Marûf

Roja ku ziman di devê mirovan de dest bi gerê kiriye hunera devkî jî pê re... wêjeya devkî; kilambêjî, stranbêjî, helbestvanî, dîrokzanî, destanbêjî, çîrokbêjî navê tevahiyan bikin yek û hema bibêjin dengbêjî...

Hunermendên hunera devkî, gotinan ew qas xweş li hev anîne ku bîr û mejiyê mirovahiyê ev çend hezar û çend sed sal e tu car ew jibîr nekirine: Homerosê Yewnanî yê 2800 sal berê li ber devê Behra Egeyê, Îmrul qeys’ê Ereb ê 1400 sal berê li çolên Erebistanê, Trûbadûrên qirna navîn ên gerok ên 1400 sal berê li deştên Ewropayê; Evdalê Zeynikê yê 200 sal berê li çiya û zozanên Kurdistanê, Dadaloxlî yê 150 sal berê li Torosên Edeneyê... Ji wan her yek li deverek wek şitlek şîn bûne, li ser axa xwe geş bûne bûne çinar, bi reh û çiqil û pelên xwe çawa ku kal neviyan, ew jî hemî mirovên li ser rûyê cîhanê hembêz kirine û çi di kîsên wan de hebe bi comerdî pêşkêş kirine. Lê hezar heyf e ku dora pêşî bi derketin û di nav gelan de belavbûna nivîs û pênûs û lênûskê; dûvre bi lehiya telefon û radyo û plak û teyîp û televîzyonan, çanda devkî ya xwezayî û jixweberî ya bi deh hezaran salan, hema bigire li tevahiya welatan koça xwe ya dawî kir.

Heke we bala xwe dabe, me got “hema bigire” li tevahiya welatan... Belê li du sê welatan (Aborjînên Avûsturalyayê û li Mongolîstanê ) hunera devkî wek ahengeke folklorîk û tûrîstîk li ser xwe mabe jî li Kurdistanê ligel qedexekirina zimanê Kurdî û polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewletên serdest bi navê dengbêjiyê bi birîndarî be jî bi awayekî zindî di nav gel de hê jî dijî. Konser û şevbêrk û şahiyên dengbêjan ji gelê kurd elaqeyek mezin dibîne. Di gelek dawet û şahiyan de, muqabilê perekî ne kêm, kilam û stran bi dengbêjan didin gotin; berhemên wan wek CD û kaset xwedî bazareke taybet e.

Kî çi dibêje bila bibêje, îro di kesayetiya dengbêjên me de Homeros, Îmrul qeys, hemî trûbadûrên Ewropayê, Dadaloxlî û Qereceoxlan, xwe spartine çiyayên Kurdistanê, ketine ber bextê gelê Kurd.

Ew, dengbêjên me yên xwedî mejiyên bibîr û bi adan in ku bi hezaran kul û keser û evîn û serfirazî û bextreşî û kêfxweşiyên mirovên pêşiyên xwe dane ser ên nifşên xwe û bi hezaran salan e, bê sekn û bê navber bi xweş seda û awaz û gotinên xwe pêşkêşî me dikin.

Dengbêjî çavkaniya mûzîka Kurdî ye. Ev navê hevedudanî ji peyva “deng” û ji raweya fermanî ya lêkera “gotin”ê çêbûye bibêje>bêje> bêj Deng+bêj Ev her du peyv bi hev ve tê wateya “ragihînerê dengan “ an “ragihînerê bi riya dengan”

Wek têgeh jî mirov peyva “dengbêj”dikare wiha terîf bike: Mûzîsyenên jêderka mûzîka kurd; merivên bibîr ku bûyerên civakî yên şahedî kirine an çîrok û serpêhatiyên ku bihîstine bi meqamkî, jiber ve dibêjin.

Dengbêj, bi gelemperî helbestvan û mûzîsyenên bi taybetmendî û nirxên çanda devkî perwerdebûyî ne.

Hunermendên bê xwendin û bê nivîsandinên bibîr, xwedî qabilîyeteke pir bi hêz a teswîrkirinê ne û dikarin şêwe bidin gotin û dengan û ew estetîze bikin; her wiha ew çi ziman çi kevneşopî çi şert û mercên civakî û aborî dibe taybetmendiyên civaka xwe baş dinasin.

Bi awakî din, mirov dikare bibêje ku; dengbêj ew vebêj in ku serpêhatî û destanên gelêrî yên Kurdan bi newayan(melodî) dihonin û di demeke diyarkirî de pêşkêşî guhdaran dikin.

Dengbêj, hunera xwe li li van hawiran pêşkêşî guhdaran kirine:

1. Dîwan: Di Kurdî de tê wateya odeya mirovên birûmet, civata rûsipiyan, civat, ode. Di çanda dengbêjiyê de wek cihê ku lê tê rûniştandin tê zanîn.

Di odekê de, ji cihê ku lê çend dengbêj rûdinên û bi civatkî kilaman dibêjên re “ dîwana dengbêjan” tê gotin. Ev dîwan berê di malên mîr, paşa, axa û began de an jî di yên mezinên gundan de dihatin li darxistin.
2-Şevbêrk (şevbuhêrk) : ji peyva şev û buhêrk a ji lêkera “buhêrandin”ê çêbûye. Wateya wê “derbaskirina demê”ye. Mirov dikare “buhêrk”ê wek karê bi dawî dibe lê, careke din dîsa tê kirin an wek “seans” jî bi nav bike. Bi têgehkî maneya wî civatên şevînî, şahiyên şevînî ye.

Berê di malên malmezinan de, bi taybetî di şevên dûvdirêj ên zivistanan de şevbêrk dihatin sazkirin û dengbêj beşdarî wan dibûn û bi saetan kilam û çîrok û destanan digotin. Di van şahiyan de ji cihê ku dengbêj tevlî rûsipiyan lê rûdiniştin û hunerên xwe pêşkêşî gel dikirin re “ dîwan” dihat gotin.

Rê û rêzikên dîwana dengbêjan

Dengbêjî, yek ji hunerên herî kevnare yên mirovahiyê ye. Wek hemî hunermendan dengbêj jî hunera xwe bi şêwe û rewşek taybet, di hawirekî resen de pêşkêşî civateke dilxwaz dike. Ev peyva dawî pir girîng e. Dengbêj tu car bi zorî xwe nade guhdarîkirin. Di vî warî de ji stranbêjî û ji mûzîka enstrûmantal gelek cuda ye. Wek mînak di dema ziyafeteke de alîkî ve mêvan dikarin bixwin vexwin, ji aliyê din ve jî hunermend dikarin stranan bibêjin, an li tembûrê bixin; lê dengbêj na... Divê civat bi tenê bona guhdariyê li wir be û bi awakî beşdarî ruhiyet û hestên dengbêj bibe.

Dengbêj wek navê ku lê ye, bi dengê xwe bûyeran, hest û nêrînên xwe vedibêje. Loma dengbêj e. Di vî warî de hunera dengbejî ji şanoyê jî cudatir e. Şanoger heke bi taybetî daxwaz neke, temaşevan tu car bi kêfa xwe nikare hestên xwe bide der.

Gav bi gav taybetmendiyên dengbêjiyê û civata dengbêjan 

1-Vexwendin 
Dengbêj mirovên pir hestiyar in. Divê ew heta dibêjî bi hurmet bi siyanet bên pêşwazî kirin û vexwendin. Ew, vê hunera xwe wek endezyar û bijîşk û dadger û parêzeran ne bi tenê bi mejiyên xwe û bona pere; bi hestiyarî û bi dilşewatî û bi diltenikiya xwe, bona navûdeng û bona rêz li wan bê girtin bi dest xistine û didomînin.
Dengbêjî ne pîşe ye; huner e. Wek li hosteyek li derahanê tê kirin; bazara xwe bike û pê karê xwe bide kirin nabe. Dengbêj her çi qas bi hunera xwe debara xwe bike jî hurmet û rêzgirtin ji bo wî/wê ji pere girîngtir e.
 Ew digel pereyek bikêr û kafî, li hêviya rêzgirtina vexwîner û xwediyê malê û guhdaran e jî.

Gelek dengbêjên me ji şerman, ji rûnermiyê daxwaziya pere nakin. Lê ger mebesta vexwendina wan ne xizmeteke bê pere ya ji bo gel be, divê teqez heqê deng û ked û xwîdana wan heta ji dest tê zêde zêde bê dayîn. Ji ber ku divê mirov wan layîqê jiyaneke serfiraz û bi rûmet bibîne û rê nede şerpezetî û perîşaniya wan.Jixwe berdewamî û ragihandina dengbêjiyê “ji nifşek a nifşa din” bi vê yekê ve têkildar e.

2-Hawir:
Çawa ku ji bo şanoger dik û şano pêwîst be, ji dengbêjan re jî hawirekî taybet divê. Heke dengbêj li maleke hatibe vexwendin, divê cihê wê/wî li jorî odeyê, li kêleka xwediyê malê, an mezinê malê be. Ew, car heye bi saetan rûniştî kilam û çîrokan dibêje. Loma divê cihê wî/ê pir rehet be.

Heke çend dengbêj bi hev re hatibin vexwendin û dê bavêjin ber hev, divê li nêzî hev bên rûniştandin. Ew rêza rûniştandina xwe ya li dîwanê, di nav xwe de, li gorî mezinatî û biçûkatiyê bi xwe destnîşan dikin.

Dengbêjî bê tizbî nabe. Dibe ku di destê yê li serî rûniştî de tizbî tunebe, xwediyê malê, rûsipiyê civatê an vexwîner yeka mezin dide destan û bi gotina “ de kerem ke ...” rê li ber gotinê vedike. Ew dev bi kilama xwe dike, diqedîne, hahî dike û tizbiyê dide yê li tenişta xwe. Bi vî hawî ev tizbî heta dawiya dîwanê di destê dengbêjan de digere.

Li ku dibe bila bibe divê mirov mîkrofonê nede destê dengbêjan. Her du destên dengbêj gere jê re bêne hîştin; ew bi wan tizbiya xwe digerîne, ax û wax dike, yekî dide ber guhê xwe, yê din dihejîne, xwîdana xwe paxiş dike... Cih pir mezin be û hewcedarî bi mîkrofonê hebe wê gavê him bona ew têkilî bi guhdaran re deynin û nekevin bin tesîra mîkrofonê, him jî bona dagirtina hemî dengên hawirê mîkrofonên dorhêlê “yên li jorî dikê bicihkirî” gelek baş in. Ew jî nebû, ji wan ên sikuran (berstûk) an ên piştan ên bê qablo; ew jî nebû yên “bi pî yên kin” bidin ber wan dibe. Heke mîkrofoneke tenê be; divê kesekî bona girtin û gerandina mîkrofonê bê peywirdarkirin.

Bi ya pîsporan gelek caran mîkrofon dibe amûrek biçûk a desthilatdariyê û xeynî kesê ku mîkrofonê digire û dibêje yên din tev pasîf dimînin. Bêçalakiya guhdaran li dijî çanda civata dengbêjiyê ye.

A din jî, dengbêjên me bi piranî xerîbê mîkrofonê ne. Ew hîn bûne destên xwe davêjin ber guhekî an herdûkan û rê didin dengê xwe, da ku deng bêhtir ber bi guh ve biçe û bikaribin dengê xwe akord bikin û xwe ji detonebûyînê biparêzin. Lewma ew çiqas ji mîkrofonê dûr bisekinin çêtir e.

Gava dengbêj kilaman dibêjin, divê mirov xeynî ava şerbetê an jî ava xalî ya hênik, tu tişt nede ber wan. Çay, qehwe, fêkî û çerez di dema bêhnvedanê de bên pêşkêş kirin çêtir e.

Xwarina dengbêjan divê çend saet beriya kilambêjiyê bê dayîn û ji zadên sivik pêk bê. Xwarina zêde şor û bi rûn, sawar, tiştên vexwarinê yên bi gaz(Kola, gazoz ) ên dibin sedema qulpikan; li dengbêjan nayê. Ew bi zikê birçî jî bi zikê werimî jî nikarin li gorî dilê xwe kilamên xwe bibêjin.

Dengbêj gava dibêjin hemû bêhn û bal û hiş û mejiyê xwe didin ser ziman û deng û naverok û hestên kilaman. Ji ber vê yekê divê gava kesek ji derve hat, bêdeng, hêdîka bikeve hundir; bi çavan civatê silav bike û li cihê herî nêzîkî derî rûnê. Ên di civatê de -ê jiderve hatî kî dibe bila bibe- divê bi dengê bilind merhebatiya wî nekin û heta bêhnvedanê li dengbêj guhdarî bikin. Heke dengbêj li saloneke bên vexwendin beriya destpêka kilambêjiyê, wek li şanoyan dibe, derî bên girtin baş dibe.

Gere li ser dikê dîwanxaneyek bê sazkirin. Ev dîwan di malên berê de sewkiyek bi xalîçe, bi balgî û bi doşek bû.

Divê mirov dîwanên niha dîsa bişibîne ya dema zêrîn a dengbêjiyê; dîwana Evdalê Zeynikê.

Heke li dîwaran xaliyên kurdî, tivingeke çaqmaqlî an modolî, şeşagirek (demançe), Quranek di qilfê xwe de, nîgarek şahmeran a destneqişkirî û wêneyên mezinên Kurd û Kurdistanê, çira an lambeyek kevnare, sênîyek neqişkirî ya dîrokî; li erdê kulavek rengîn, li quncekî misînek destavê hebe, li ser derûniyeta guhdaran tesîrek baş çêdibe.

Ev dîwan ya elewiyan be, bê wêneyên Elî, Hesen û Husên û Muslimê Xoresanî nabe.
kincên dengbêjan:
Li ser kincên dengbêjan ên li diwanan, nêrînên cûr be cûr hene. Bi ya hinekan divê ew teqez bi kincên herêmî beşdarî van bernameyan bibin û di warê dîtbarî de jî bibin parçeyek xweş a dîmenek diwanê û pirremgîniya çanadî nîşanî temaşevanan bidin. Lê, etnomûzîkolog Dr. Robert REIGLE di vî warî de cuda difikire û dibêje: “ Heke ev çand zindî be, divê kincên dengbêjan ji yên di jiyana rojane de li xwe dikin pêk bê û xwezayî be. Divê yên her dem kincên neteweyî li xwe dikin di dîwana dengbêjan de jî bi heman girêdana xwe cih bigirin. ”

Bi ya min dengbêjî hêj zindî ye û ez jî dibêjim ew bi kincên ku di nav gel de li xwe dikin derkevin pêşberî civakê. Ev yek dike temaşevan û guhdarên ciwan, ew bi hunerkî û bi kesayetî ji xwe re bikin modeleke rasteqîn. Hêvî ew e ku bi vî awayî hinek ji wan bibin şopînerên wan û vê kevneşopiyê bigirin, ragihînin nifşên paşerojê.

Cihê rûniştandinê
Gava dengbêj li dîwanê rûnişt; balgiyek nerm li palê, yeka din jî li kêlekê be ku dema destê xwe davêje ber guhê xwe milê wî neqerime.

Heke yê vexwendî sazbendek elewî be, wê carê divê dora wî vala bê hîştin, da ku bikaribe tembûra xwe virde wêde bi hêsanî bibe bîne, bihejîne. Divê dengbêj û sazbend li ser sandalyeyên hişk neyên rûniştandin, bi xwe nexwestibin li ser piyan neyên sekinandin.

3- Guhdarî kirin:

Guhdarî kirina dengbêjan edebek mezin e.
Rê û rêzikên wî bi hezaran salan e neguherîne, heta roja îro hatine. Gava dengbêj li dîvanê rûnişt, xwediyê malê an rûsipiyê civatê dengbêj pêşkêşî civatê dike. Di serî de dengbêj, bi dilê xwe li gorî rewşa derûnî ya civatê kilamên xwe dibêjere û dibêje. Xwestekên guhdaran dûre ye. Piştî çend kilaman ew bihna xwe dide û li benda xwestekan disekine.
Di warê xwestekan de helwestên dengbêjan ji berê de ji hev cudatir in.
Ferzê yê şagirtê Evdalê Zeynikê, xwedî repertûwarek ewqas mezin bûye ku gelê Kurd navê kîjan kilamî zanîbe û jê xwestibe teqez tevahiyan gotiye.

Şagirtê wî Reso’yê gorbihûşt “Şahê Dengbêjan” an “Kewê Ribat” jî wisa bû ye, lê wî xwestekan li dawiyê hiştiye. Kilamek ne bi dilê wî be tu car negotiye.

Huseyno yê me yê rehmetî yê “dengbêjê dil û mirazan” ji xwestekan re pir û pir jêhatî bû.

Zahiro yê me yê Mûşî jî ji xwestekan re pir jêhatî ye.

Salihê me yê Qubînê, gava nexwaze bibêje gotina wî ev e: “ Ez ji heqê vê kilamê dernayêm”

Xeniyê me û Mihemedê Beyro çi kilameke di bîra wan de be dibêjin.

Zulkîfê Qado, kilaman di mejiyê xwe de dike rêzê; heke kilama ku tê xwstin di rêzê de be bi çavan îşretek tebatkirinê dide kilamxwaz û dora kilama wî hat dibêje. Ne di rêzê de be eger wext bimîne, bizanibe dibêje.

Gava dengbêj  dev bi gotina kilaman dikin, çi di serî de, çi di nav kilamê de, çi di dawiyê de tu car li çepikan nayê xistin! Tu tişt nayê xwarin û vexwarin.
Li Herêma Serhedê ji ber ku şekirê kirtleme tê bikaranîn û şingîniya kevçiyan tune ye, hin caran çay tê vexwarin, lê ev yek jî ne di cih de ye. Berê, kesên ku bi kuxikê diketin û zêde dikuxyan jî di civata dengbêjan de rûnediniştin. Divê civat bi baldariyek mezin li dengbêjan guhdarî bike û bi deng û çav û bedena xwe beşdarî “cihana ku dengbêj teswîr dike” bibe û hestên wî pê re parve bike.

Gava dengbêj dengê xwe bilind û dirêj kir; kaliya û gihişt asta bilind a hestiyarî û coş û kelecana kilamê û bi xwe dilzîz bû û civatê jî xist bin tesîra xwe; divê guhdar ji dil biqîrin û ji van gotinan yekê an çendan bibêjin: “ Can, can, can! Her bijî! Tu nemirî, nemirî! Dikale, dikale! Bilbilê Kurdistanê! Te dil û cengên me anîn xwarê! Te me li çiya û zozanan gerand! Wey can, can! Şahê dengbêjan! Her bijî (nav) her bijî! Hwd.

Gava di kilameke de bûyerke balkêş tê vegotin bona ku bi dengbêj bidin zanîn ku lê tê guhdarîkirin, li gorî wateyê bi dengekî bilind ji van gotinan yek tê gotin:
“Weyla mala te xirab bûyo! Te mêr dît! Xwedê sebrê bide. Hwd.”
Dema esdanê (rawestin, bêhnvedan) dengbêj “hahî” dikin; divê guhdar jî tevlî dengbêj ji dil dirêj bikin bibêjin “ hahîîî ” û dûvre jî “sihet xweş...”

Kurdên Elewî
Di nav kurdên elewî de ji bo dengbêj û sazbendan bêhtir rêz tê girtin; ji ber ku ew wan wek mirovên pîroz, guhdrkirina wan jî îbadet dihesibînin..  Di demê de ( semah) gava sazbend lêdixe û dibêje, kesên di civatê de, serê xwe dikin ber xwe û him digirîn û him guhdarî dikin. Gava hestiyar dibin û kela wan radibe dibêjin: “ Erêêê erê lawo! Nemirîîî, nemirîîî! Eeerê (navê sazbend) erê! De bes e lawo, de bes e, te me heland! ”

Guhdar, gelek caran- çi heval, çi dê û bav û bira û keç û kur - kî û kê bibîr bînin; ji kê hez bikin “dikin şûna pîr” û dibêjin: “ Pîrê min tu li kuyî were; de zû were; kekê min were!”

Yek caran jî, miriyên xwe tînin bîra xwe û deng li wan dikin:
“ Xalo, de min bibhîze ha!”
Digel bibîranina mirî û zindiyan ev hurmet û tewînek bo pîr û sazbend e jî

Nîşaneyên hostatiya dengbêjan
Dema çend dengbêj di civateke de digihîjin hevûdu, davêjin ber hev, guhdar bala xwe baş bidinê, hinek jî bi zanetî li wan guhdarî bikin, rastî taybetmendiyên balkêş tên û kêfa wan zêdetir dibe.

Gava yê dora pêşî dev bi kilama xwe dike, di ewka pêşî de beşavendeke(qafiye) bikartîne. Hostatî ew e ku di dawiya kilamê de jî heman beşavendê li hev bîne û bi wê beşawendê bidawî bike. Heke ji bîr bike, an jî nikaribe li hev bîne, ew kilama ku gotiye ji hêla dengbêjên din ve tê betalkirin û heman kilam ji serî de ji aliyê dengbêjê di rêzê de careke din tê gotin. Wek mînak;

“Diharê Xîtikê ketime berê bayê”
...

Kilamek bi beşavenda “berê bayê” destpêkirî, wek di şewaneyên li jêr, di peyvên “vê ebayê“ de tê dîtin bi beşawendeke çiqas dewlemend biqede ew qas serkeftî ye.
 ...
“Guleke berî Egîdê min dane, xwîna sor û gewez Niqutî ser biskê vê ebayê.”

Di dîwana dengbêj û sazbendan de divê guhdar van taybetmendiyan bizanibin, hestên xwe qet veneşêrin û bi awakî aşkere bidin der. Ev xelata herî mezin a bo dengbêjan e û dikeve şûna çepikan.

4- Dawiya dîwanê: Gava dengbêj an sazbend biweste, an bibîne ku civat westiyaye û êdî bala xwe nadê, an êdî wext dereng be, destûr dixwaze û kilamên xwe diqedîne.

Dengbêj û Xwediyê malê an vexwîner, heke berê bazara xwe nekiribin xelata (xelat bi gelemperî êdî wek pere tê dayîn) dengbêj tesbît dike û didê. Ev pere divê bi dilê dengbêj/sazbend be û bi dizîka bê dayîn.
Huner bi pere nayê pîvandin; jiber vê yekê divê mirov nebêje heqê te ev qas e û pê re bazareke bi xirecir bike. Gotina “ ne hêcayê te ye, lê ez ev qas diqedînim” di cih de ye.

Dawiya gotinê: Îro kurd hê têdernexistibin jî, çanda dengbêjiyê ew qas xweser û resen e ku ger bi dorfirehî bê nasandin di paşerojê de dê ew bibe hebûn û hêjahîya herî balkêş a Cihanê; jiber ku ew dayika wêje û tevahiya zanistên civakî ye û bi rewş û şêweya xwe ya bi hezaran salan berê hê jî li Kurdistanê dijî.

Her çiqas ev çand heta niha bêkes û bê xwedî hatibe hîştin û bi awakî bê pergal, çawa lê hatibe wisan hatibe pêşkêşkirin dîsa jî ji ber bingeha xwe ya bi hêz, taybetmendiya hunerî ya xwe ya resen bala hemî zanyar û kesên evîndarên çand û hunerê dikişîne ser xwe. Bi ya Dr.Robert REIGLE, Etnîmûzîkolog, Peywirdarê Perwerdehiyê yê Zanîngeha Teknîkî ya Stenbolê, di gel ku heta niha tu car di hawirek otantîk de li dengbêjan guhdarî nekiribe jî, “şêwaza bikaranîna deng” ên dengbêjan pir û pir balkêş û resen e. Ew dibêje; “heke ev huner di warê dekor û estromanan de bê dewlemendkirin, di paşerojê de dê ew di qada navneteweyî de bê naskirin û bibe yek ji hêjayîyên girîng ên mîrovahiyê” Ji ber vê yekê divê ew neyê dejenerekirin û bi heman reng û dewlemendiya xwe bê parastin û jiyandin.

Çavkanî: 
Dengbêj Salihê Qubînê ( hevpeyvîn 14.11.2009, li NÇM-Stenbol) ·

Dengbêj Zulkîfê Qado (07.11.2009, Goma Qilî, Tatos, Erzirom) ·

Dengbêj Xeniyê Beyro ( hevpeyvîn 14.11.2009) 

Naci Korkmaz (kurê Eliyê Cûne yê sazbend ê Kurdên Elewî yên Qizilcûkê, Hevpeyvîn: 25.10.2009) 

Dr.Ehmed Kaya, Hunermend û sazkarê Koma Amed û Koma çarnewa( Hevpeyvîn: 21.11.2009) ·

Dr.Robert REIGLE, Etnîmûzîkolog, Peywirdarê Perwerdehiyê yê Zanîngeha Teknîkî ya Stenbolê(Hevpeyvîn 06.12.2009 Stenbol) ·

Özlem Aktaş, Lêkolîna li ser “Dengbêjan û Kevneşopiya Dengbêjtiyê, Siparteka qedandina beşa Perwerdehiya deng a Konservatûara Dewletê ya Mûsîkiya Tirk a Zanîngeha Teknîkî ya Stenbolê, 2009

Kop li ku, Tîlo li ku?

15 Berfanbar 2009 Li Kopê mirovekî(?) bêbext û xwefiroş îro, devê tivinga dewletê bi gelê me yê xwedî şeref û heysiyet ve girê da û du canê me şehîd kir, çend kesan jî birîndar… Ez li vî cinawirî lanet tînim. Serê gelê me sax be. Xwedê sebrê bide me hemiyan… Bi vê mabestê dixwazim çend gotinên din jî bikim. Gelê Kurd, her çiqas bi hezaran salan bê dewlet mabe jî, li ser axa xwe azad û bê minet jiyaye. Ên bajarî bi îlm û îrfana xwe bi bazirganiyê, koçerên meyên canik û camêr jî li çiya û zozanan bi sewalvaniyê debara xwe kirine. Niştecih dibe, Koçer dibe her dû serî jî xwedî taybetmendiyeke neteweyî ya hevbeş bû; Bext! Çi Ereb, çi Ermen, çi Tirk, çi Ecem, çi Qeraçî heta ku li namûs û şerefa wî bi çave xerabiyê mêze nekiribe, kurd, li hemiyan xwedîtî kirine; ji hevûdu bêhtir wan dane ser seran û ser çavan; li gundekî an li bajarekî yekî nezan li xerîbek pest û pêkûtî kiribe tev bi yek dengî li ber rabûne û di ber biyaniyan de carinan ji hev û du mêr jî kuştine. Min di jiyana xwe de bi dehan caran şahediya bûyerên bi vî rengî kiriye. Di hatin û bicihbûna tirkan a li Anatoliyê de ev tahbetmendiya kurdan rolek mezin leyistiye. Dîsa di sedsala 19’an de Çerkez jî ji ber Ûris reviyan û xwe avêtin nav kurdan. Kurd li jî wan xwedîtî kirin û nan û av û koxên xaniyên xwe bi wan ve parve kirin. Piştî serhildana 1925’an malbata Şêx Seîd Efendî û bi sedan şêx û meşayîxên Kurdan ji welat hatibûn miştexîkirin. Heta darbeya leşkerî ya 1960 an jî dewleta dagirker kîngê firsenda xwe bidîta şêx û axa û malmezinên Kurdan ber bi Anatoliyê ve nefî dikir, ên mayî jî bi destê muxbîr û cendirmeyan di welatê wan de dikir hêsîr û dîl û reben… Axa û malmezin li alîkî, gelê Kurd xwedî kevneşopiyeke civakî ya ew qas ecêb bû ku bê şêx nikaribû îdare bikira! -Bê şêx bêder li erdê dima: ji ber ku kes tunebû para şêxan veqetîne û bibe. - Zikat para wn bû; birên(kerî) pez û bizin û dewaran ên “bê zikat” hil û heram bû… -Sebra ehlê terîqên me bê ders û bê wird û bê zikir nedihat… Dawiya dawîn kî bû sebeb, çawa bû ez jî, mezinên me jî pê nizanin; bi qewlê serhediyan, piştî serhildana Şêx Seîd, piştî ku ew bi zar û zênç bi kofî û kulfet hatin nefîkirin, ji welatê jêr, ji Tîloyê, bi sedan şêxên(?) Ereb rapelikîn çiya û zozanên Serhedê û hatin li gund û navçe û bajaran bi cîh û war bûn. Ew ji yên berê bi hunertir bûn: Di qereqolan de qumqandar qedrê wan dizanîbûn. Ew gelek caran gundiyan ji nav dest û lepên leşkeran xelas dikirin. Di kar û barên fermî de jî jêhatî bûn. Bê pirs û bê sual, digotin selamûeleykim û diketin cem walî û qeymaqaman. Tu rayedar gotineke wan nedikir dudo… Ew gund bi gund digeriyan, xêra xwe (?) zarokan jî sinet dikirin. Ew qaşo tiştek daxwaz nedikirin lê, bi Kurda dizanibûn ku di nav xwe de wiha dibêjin; Kuro, ma Xwedê te şaş kiriye, bi erdê ve kaş kiriye? Şêxê bimbarek destvala tê vexwendin û birêkirin! Agir ser me de dibare, agir! Bi vê baweriyê di ser wan de pez û dewar, rûn û penîr dibarandin. Ew seyîd bûn(!); bi xwe digotin; “ em ji doxîna Pêxemberê Axir zeman in” Di ser de ew, di nav xwe de, wek bilbilan bi Erebî jî diaxivîn! Kurdên me yên serhedî, çêr û dijûn ne xem bû, bi bihîstina Erebiya wan diketin cizbeyan! Di nav çend salan de ew bi tevahî dewlemend bûn. Bi şêxtî û seyîdtiyê jî neman dest bi bazirganiyê jî kirin. Pez û dewar û hirî û qelî û penîr û toraq û genimê gundiyan bi perekî bê qîmet, pirî caran di dêvla nivişt û teberikan de ji gundiyan stendin û birin firotin Tîloyîyên Stenbolê. Him bi xwe kar kirin him jî “emê” yên wan… Bi Tevgera Azadiyê re dewrana wan di ser serê wan de wergeriya. Kurd hêdî hêdî tekoşer û welatparêzan kirin şûna seyîd û şêxan. Kî pê re xayîn be, neyarê gel be, doza mafê wî neke, dike xwe li pêxembertiyê jî dayne, êdî rû neda wî. Pûşê Tîloyîyan derket holê. Ew hew dikarîbûn xwe veşêrin… Bi piranî bûn alîgirên Turkeş, hinek jî Xwedê giravî umetparêz… Gelek ji wan ji Serhedê reviyan. Ew niha çi dikin? Bi qasî ku ez dizanim, yekî mayî, li Kopê gule direşîne; ê çûyî, ew ê bi navê O.Vural jî, li Enqereyê çêr û dijûnan vedirişe ser Kurdan. Xwedêyo tu qebûl nekî! Mamoste Marûf

Xalê Salih ê Apaçî

Çend sal berê, rojek ji wan rojên havînê, nîvrokî, di kelekela Germa herêma Egeyê de, ez û du hevalên Tirk bi trambêlêke 40 salî derketin rê.


Me dil hebû biçûna çemekî ji xwe re masiyan bigirta. Lê, bela şeytan, di nîvê rê de motora me pêşî kuxiya paşîn çend car kir teqereq; dûvre dengê xwe ji binî ve birî û di bin siya qalikê xwe yê navê trembêlê lê kiribûn de serê xwe avêt xewêke şêrîn... Saetek em pê de ketin, me kir nekir mîrato şiyar nebû, nexebitî. Pol û poşman, me trembêlê li ser rê hîşt û ber bi gundekî 4-5 km. dûrî cihê bûyerê bi rê ketin.

Bi mabesta kurtkirina rê, me xwe avêt nav zeviyên bê serî û bêbinî yên xwedî pembûyên çiqil dirêj dirêj... Ewqas dirêj bûn ku gelek caran davêtên ser serê me. Ne ji xişîna pel û çiqilên nav dest û piyên me bûya, dê me yê hevûdu winda bikira.

Pembû hê nebişkivîbûn. Di bin tavê de, seriyên gilover ên li ser çiqilan û di nav pelan de wek ampûlên kesk ên bi darên Noelê ve daliqandî, dibiriqîn. Ez li pêş, du hevalên tirk li paş bi qasî çarikek çûn neçûn min hey dît wa ye mirovek li ber pozê min sekinîye. Çawa ku çavê min pê ket, ez veciniqîm û di cihê xwe de miciqîm mam. Qasekî şûn ve hişê min hat serê min. Min bala xwe dayê ew kalekî heftê heştê salî ye...

Camêr kal e, lê çi kal! Di vê germa havînê de poşîyek zer li serî, şalwarek Amedî li binî, sakoyek dirêj ê rîs ê bi dehan cihan pînekirî li navmilan, berçavkeke reş ê qetranî li ber çavan, çoyek stûr ê bi girnîş wek tivinga Modolî di destan de, xwe daye ser sînorekî bilind ê du zeviyan û wek yek ji wan peykerên Ataturk ên dike ber bi Samsûnê ve bazde, xwe qure kiriye û wer sekiniye... Min di mejiyê xwe de vir de wê de bir anî, gelo ez şa bim, xemgîn bim, bitirsim, ka çi bikim? ji paş ve hevalên min ên Tirk gihîştin hewara min. Ew her dû bi yek dengî bi devoka Tirkiya xweya Egeyê jê re gotin “maraba Dayi!” (meheba Xalo) û di ber re ajotin çûn.

Xalo qe guh neda “maraba Dayi” ya wan. Ew bi hiş û bi awirê xwe yê tûj li min nîşan girtibû; te digot qey ji rewşa min a şaş û matmayî têgihîştiye ez Kurd im û ji min silavek Kurdî dixwaze. Bi gotina “ çima sekinî lo! De haydê em biçin” a hevalan hişê min hat serê min û bi devkenî bi qeydeyekî heta tu dibêjî Kurmancî, ji nav dil û kezeban silaveke xweş pêşkêşî wî kir:

“-Silamûelîkim Xalo!”

- We eleykîmeselaaam, ser çavaaan, ser seraaan. Te xêr e peyayo; çi digerî li van deran?

Çendikî li bejn û bala min nihêrî; ji kûrahiya dil û kezeban kir axîn û got:

-Erê, Kurdo qertelo; diçim ku li ser serê min gere gero!





Min ê bûyerên qewimî jê re vegotina, lê “kalînek tenor” a bizineke muwazir û muxbîr gotina min di min de qurmiçand; hê dêhn û nezera min di nîvê rê de bû negihîştibû ser wê, hê kalîna wê bi dawî nebûbû ku, bi dehan sewal tev bi hev re, bi yek dengî nekirin barebar! Te digot qey kerî di nav zeviyê de dîlan girtiye, bizin serê govendê dikişîne û stran dibêje, ên din lê vedigerînin! Beriya ku ez bipirsim ka "xwediyê van sewalan kî ye kî nîne, di nava zeviyê de çi karê wan e, çima mala xelkê xera dikin"; hevaleki min ji nişka ve, revarev hat cem me û li ber rûyê kalo sekinî kir qîrînî; jê re got; “-Xalo, Xalo, eyb e, şerm e, heram e, qedexe ye, malê xelkê ye, notirvan hene...”

Kalo berê xwe neda wî û kêfa xwe qeeet xera nekir. Bi heman xweş sifetê xwe yê qure yê çend xulek berê min şahedî kiribû deng kir:

- Min goo! Ji vî kûçikbavî re bêje ev deşt bi tevahî ya min e; salek e dewleta wan daye min.

-Tu çi dibêjî xalo ez qurban? Ev yek tê gotin? Tiştek wiha dibe?

-Lawo tu bibêje, ji te re çi? Bînbaşîkî û tabûrek leşkerên dewleta wî par hatin; bi ser gundê me de girtin; agir berdan mal û axûr û merekê; sewal, zexîre, cil, berg, kinc, fol, firaq tev bi hev re şewitandin; min bi devê xwe jê pirsî; “dê em îja bi kude biçin qumandar?”

Wî got; “Bicehimin kude diçin biçin; hemî Tirkiye ya we ye, Kurdistan ne tê de!"

Min bi ya wî kir û ev der ji xwe re bijart!

Çavekî min li kalo, çavê din li zeviya pembû ya ku kalo ji xwe re kiribû zozan û çêrgeh bû. Li her alî pez û bizin, berx û kar belav belavî bubûn.

Hin ji wan te digot qey heyfa Kalo ji hinekan distînin bi kerb û hêrsa mêrên berê, piyên xwe li erdê dixistin dikirin gurmînî; qiloçên xwe yên wek şûr li hevûdu didan dikirin şîqîni; pel û seriyên taze yên pembû didan ber diranan dikirin kirpînî... Hin ên din zik werimandibûn kiribûn meşk; şitlên pembû wek xesîl raxistibûn û li ser mexel bubûn, kayîna xwe dikirin; bona sefereke din bihna xwe vedidan...

Xwedêyo, ev çi hal e? Ez bersîvek çawa bidim van hevalan? Ev çi afat û bobelat bû îro bi ser min de hat? Kalo dîsa li min deng kir:

“-Min goo! Ji wan hevalên xwe yên çavşîn re bêje, her sal van deman li welat, em genimê xwe radikin û pez û dewarên xwe berdidin nav zeviyan. Ma ev der jî ne welatê me ye?”

Xwedê kir ji vê hevokê, bi zorî be jî min wateyek nezaniyê deranî û ji hevalan re got:

“ -Kalo dibêje ev pembo hatine berhevkirin; tiştek bikêr tê de nemaye, loma ez sewalên xwe di nav de diçêrînim. De hevalno em dev jê berdin, çi dike bila bike. li welatê wî, di vê mehê de zevî vala ne, ew dibêje qey li vir jî wisa ye; rebeno nizane ku ...”

Min hê gotina xwe bidawî nekiribû dîsa dengê Kalo:

“-Min goo! Ji wan guhbelan re bibêje bav û kalên me jî di ber vî welatî de li Çaneqelê jiyana xwe dan. Ma xwîna wan ne hêjayê vê zeviyê ye?”

Hevalekî ji min pirsî ka kalo çi dibêje. Min hevoka Kalo qaşo wergerand Tirkî û got;

“ -kalo dibêje ez li çanaqeleyê çend salan mame, li wir jî di vê mehê de pez berdidin nav zeviyan.”

Herdûkan serê xwe hejand, kirin Elah Elah û gotin “de bes e em biçin.” Min ji Kalo xatir xwest û da dû wan ku ez jî herim, lê kalo dîsa deng kir:

- Min goo! Ka gazî hevalên xwe jî bike, bila ew jî bên; ez ê ji we re meseleke xweşik bêjim.

-Sipas xalo, wext teng e; divê hê nebûye êvar, em xwe bigihînin gund.

Min çend gav avêtêbû neavêtibû ku Kaloyê heta niha wek peykerek li cihê xwe sekinî, xwe avêt pêşiya min, bi zenda milê min ve girt û ez ber bi xwe ve kişandim û di guhê min de got:

-Lawo ew tirkên bêbext in; bi wan re neçe, ew ên tiştek bînin serê te ha ha; paşê tu nebêjî kalo çima ez hişyar nekirim.

Ez alîkî ve dikeniyam aliyê din ve bi gotinên xweş û şaş ber dilê wî dida:

- Xalo, ev hevalên min ên zarokatiyê ne; bi salan e em bi hev re cînartî dikin; belê ew Tirk in, lê merivên Denîz Gezmîş û Huseyîn Înan in...

Hey lo looo; tu ji kî re çi dibêjî! Min kir, wî kir, zenda min hew berda. Ez neçar mam, min gazî hevalan kir; me her sêkan li dorê çok da û em rûniştin. Çavên hevalan li pez û bizinên ku zeviya pembû dabûn ber diranan, dikojand bûn; ên min li birûyên wî yên têr û tijî yên qerqaş... Kalo ji bêrika sakoyê xwe Tebaqa xwe ya titûnê derxist. Cixareyek zirav pêça da min. Nav û welatê min pirsî. Min pirsa wî bersîvand. Dû re, bi tenê “lawo” ya wî veguherand kir xalo û bi devok û hevoka wî ji wî pirsî:
“- Xalo nav û welatê te bixêr?”

-Navê min Salih e. Li vir ji min re dibêjin Salihê Licî...

***
Hela tu li van birûyan! Te digot qey Kalo pezên xwe di ava Dicleyê de şûştiye û du bisk ji hiriya wan a sipî rûçikandiye û daye ser çarçoveya berçavka xwe, li ber tavê ziwa dike. Jixwe, şewqa brûyan ji derve dabû ser camên reş ên berçavka wî û di neynikê de tevlî wêneyên sewalan bubûn. Heke te li birûyan na, li caman mêzebikira, te yê bigota ew ne birû, cotek pez in û ji xwe re di nav pembû de diçêrin... Dest bi pêçandina cixareyeke din kir; pêv re bi dengê xwe yê dawidî dev bi xeberdana xwe:

- Min goo! Di dewra Pêxember de yekî kurd, yekî Ereb, ê din Tirk, sê hevalên wek we, şêwra xwe dikin yek, dibêjin em biçin Meke’yê serdana Mihemed selelahû eleyhê we selem û bibin sehabî.

Koroya sewalan disa kir barebar. Xalo li çavên min mêzekir, keniya got:
- Tu dibînî, bi bihîstina navê pêxember sewalan selewat anî; ji van Tirkên bê dîn û îman tu deng derneket!
Min hew xwe girt û ser kalo de qîriyam:

-Xalê Salih, ez qurbana binê lingê te, êdî bes e lo! Tu jî baş dizanî, ew ji zimanê te fêm nakin, loma hema çi tê ber devê te tu didî der! Ma min jî selewat neanî ez benî! Heke tu ewqas mêr î bi tirkî rasterast ji wan re bêje...

Xalo, dîsa mîna xwe yê berê kir. Bê hêrs, bê tirs û xof, awirê xwe da her du xortên bi heft bavan xerîb; û bi awazek bi têra xwe gundî û mêranî:

“-Min goo! Ben Apoçî, xanim Apoçî, bêş oxlim Apoçî, qîzim Apoçî, gelinlar Apoçî... Elah wekîl hem jî xweş Apoçî!” ( Ez Apocî me; pênc kurên min Apocî ne, keça min Apocî ye, bûkên min Apocî ne, him jî apociyên jidil in).

Berê xwe da min û bi devkenokî:

- Min goo! Tu Xalo hê nas nakî. Dewleta wan nikaribû bi min; îja ez ê ji van qûnbigûyan bitirsim!

Ez şaş û mat bûm û mam. Ev meriv gelo ji jiyana xwe têr bûye? Ji derd û kulan êdî ji canê xwe bêzar bûye? Na, na. Wisa bûya çi karê wî hebû li van çolan? Dê ew jî, wek tevahiya kal û pîrên nifşa xwe, dest şûştî, ling şûştî, li ser postê xwe rûniştî li benda Ezraîl bisekiniya. Dibe ku dîn be? Na lawo, kî evqas pez û bizin teslîmî dinekî dike...

Hevalên min Tirk in; lê bi xêra min ev çend sal e Xwedê giravî dibêjin em demokrat in. Em bi hev re mezin bûne; lê dîsa jî tirsa min ew e ku ji dê û bav û xizmên xwe yên neteweperest re qala Xalo bikin û tiştek neqenc bê serî! Jixwe çêrandina zeviya xelkê bi xwe jî ne sûcek bi serê xwe ye? Hosteyê ku dê em ê bînin ser tirembêlê, heke sewalê Xalo’yê min di nav zeviya gundiyê xwe de bibîne gelo ew ê çi bike? Min di ber xwe de kir pilepil û got “Xwedêyo tu wî biparêzî...” lê ew çi ye? Heval destên xwe dane ber rûyên xwe û bi dizîka nakenin!


-Min goo! Her sê camêr nabêjin şev e, nabêjin roj e bi mehan peyatî dimeşin; ez çi serê we biêşînim, welhasil xwe digihînin Meke’yê.

Hevalekî niçand min û daxwaza wergera Tirkî kir. Min got; “ bila Kalo biqedîne; paşê...”

Ma ez ewqas ehmeq im? Min xetere û sûrprîzên ne baş ên “wergera hevdemî” (sîmûltane) di şerê DYA û Îraqê de li ser ekranên televîzyonan bi çavên serê xwe nedîtibûn... Jixwe Kalo jî bi min pir rehmanî naxwûyê... Te hey dît jin û maka hevalan da ser hev... De îja tu mêr î safî bike... Na bavo, na ez ê dûre gotinên Xalo xweş sansûr bikim û pêşkêşî hevalan bikim.

- Min goo! Ew dikevin nav bajêr; pirsa mala pêxember dikin; diçin ber derî, mêze dikin qerebalix e, milet li ser pişta hevûdu ye. Sehabîkî Ji wan re dibêje serdan dor bi dorî ye. Her sê jî, pirî ji pêxember hezdikin tebat nakin, her yek ji wan dibêje dora pêşî ya min be, ez ê bikeve hundir. Piştî gelek nîqaşan, Ereb dibêje; heyra, hûn jî dizanin ez ji qewmê Pêxember im; loma divê dora pêşî ya min be. Ên din serê xwe kûz dikin û dibêjin erê. Dû re camêrê Kurd ji vê bazarê para xwe dixwaze dibêje; “ wele ez jî cînarê Ereban im; dora duyem ya min e! Tirk paş stûyê xwe dixwurîne qebûl dike. Ereb bi coş û heycaneke mezin dikeve hundir dibêje;

“Esselamueleykum ya Muhemed îbnî Ebdullah ibnî Ebdulmutalîb, îbnî Haşîm, îbnî Ebdûmenaf, ibnî qusay, îbnî Ednan, îbnî Îbrahîm, îbnî Nûh, îbnî Adem”

Ew silavê xwe bi zanetî dirêj dike ku demek dirêj li cem Pêxember bimîne. Piştre Kurdê me diçe hizûra Resûlulah û dibêje; selamûelîkim ya Mihemedê îbnê Evdila” ji destê wî ewqas tê; ew jî derdikeve derve.

Îja dor dora Tirko ye. Ew xwe li ba dike dikeve odeyê; Destê xwe dibe ser serê xwe dihejîne wekî hevalên te li min kirin, dibêje ;

“ -Maraba Memed Aga !”

Çawa ku Xalo dawî li çîroka xwe anî, min xwe kir dilqê wan merivên konek û muzawir, çavên xwe da ber berçavka wî; di bin simbêlan de keniyam û hêdîka jê re got:


-Xalê Salih, bi serê Pêxember, tu rast nabêjî! Ma Kurdê me yê malnemîrat jî negotibû “Merheba Xalê Mihemed” û me rezîl nekiribû? Tu jî wek televîzyonên tirka rastiyan berovajî diki loo!

Min bi milên hevalan girt û ew rakirin da ku zûtirkî wan ji xezba Kalo xelas bikim. Ez çûm desta, min jê xatir xwest. Ew bi destekî ez hembêzkirm bi destê din bi milê min ve girt û hat rûyê min.

Min dît hevalan bi lez û bez gotin “ eywalah dayi” pişta xwe bi me de kirin; nizanim çima, dîsa bû tîqetîqa wan keniyan û te digot qey bi bask in, firiyan, di nava zeviyê de winda bûn çûn. Xalo ser min de kûz bû di guhê min de got;

“-tu niha di dilê xwe de dibêjî Xalo heramxur û talankerekî ji der hanê ye; firsenda xwe dîtiye, li xwediyê vê zeviyê bêbextî dike! Na kurê min na; ne wisa ye... Par van çaxan em ji welêt hatin sirgûn kirin; xwediyê vê zeviyê seba berhevkirina pembû ji bajar em anîn di axûrê xwe de bicih kir. Em bi zaro zênç, bi kofî kulfet pazdeh roj xebitîn; me pembûyê wî rakir. Roja dayîna heqdestê me segbavo reviya xwe winda kir. Xortên me lê geriyan ew dîtin û pereyên xwe jê xwestin. Pere jixwe neda, serde jî giliyê wan bi qereqolê de kir got PKKyî ez tehdît kirime, ji min xeracê dixwazin! A niha kurekî min û biraziyê min di hepsa Îzmîrê de ne. Ew sal em tî û birçî di qula xênî de man. Ne ji xêra gundiyên me bûya, zarokên me wê ji birçîna bimirana. Lawo, derdê me ne yek e, ne dudo! Ez di şûna heqdestê par de zeviya wî diçêrînim û heyfa xwe hiltînim. De kurê min ji te re oxira xêrê be.”

Min bi hiş û mejiyek çelqiyayî, serobinobûyî ber bi hevalan çend gavên nejidil avêtibû ku:



“-Min goo! Nebî nebî pişta xwe bi wan marisan ve girênedî. Heke li bazara wan neyê, bavên xwe jî nas nakin ha! Ew, meriv bi erzanî difiroşin. Li welêt, çend çavşînên wiha du du kurên min wek te xapandin birin û serê wan xwarin. Her teyr bi refê xwe re kurê min...

Min gavên xwe hêdîtir avêtin da ku qasek be jî Kalo min bibîne, çendikî ji jiyana min ewle be û kêfxweş be. Min baş dizanibû ku dilê wî wek çivîkeke serjêkirî di qefesa xwe de bona min diperpite.


***

Gava di nav çıqilên pembû de me hevûdu winda kir, ez kelogirî bûm, qidûmên min di ber min de şikestîn. Gelo ji kerb û keserê tiştek bi kalo neyê? Na loo! Tu jî çiqas ehmeq î; ewqas bûyerên ecêb û dilsotîner li wî qewimîne, tiştek pê nehatiye îja ez ê biyanî bibim sedema şikestina vîn û berxwedana wî! Bi van hizir û ramanên dawîn, min berpirsyarya xwe da alî û ketim tatêla parastina wî ya ji hevalên xwe. Ma Xalo bi devê xwe negotibû ez Apocî me! Hevalên min devsistî nekin û li her deverî nebêjin “PKK’îyek wiha wiha, sewalên xwe berî nav zeviyan dabû û ziyana xelkê dikir?” Gelo Ew vê yekê wek nijadperestîya Kurdan û PKK’ê nenirxînin û nebêjin “Kurd neyartiya Tirkan dikin?” Ev pirs û tirs giranîyek mezin dabû ser kurtanê mejiyê min ê fehmkork. Min dikir nedikir rêyek çareseriyê peyda nedikir.


***

Şeytan got bes êdî çi dibe bila bibe. Min bi ya wî jî kir. Bona ku ez vî barê giran ji pişta xwe bavêjim û xwe jê rizgar bikim, min negot dê ser û guhê min bilewite, dê çiqil kincên min biqelêşînin, çavên min birijînin, çermê min biherişînin wekî kerekî moz pê vedayî ji kerba bazdam, bazdam, bazdam... Û gihîştim hevalan...

Min dît ku ew li erdê ser pişt ketine bi devekî dikenin; bi devekî jî qaşo gotinên kalo dubare dikin:


- Ben Apaçî, xanim Apaçî, oxlan Apaçî...

Çawa ku çav bi min ketin ken û xeberdana wan tevlîhev bû. Dengekî wek hîrehîra hespan wiha got:


“-Zilamê te mejî xwariye oxlim. Dibêje em Çermsor in. Ha ha ha! Ben Apaçî, oxlim Apoçî, gelîn Apaçî, hem xoş Apaçi. Ha ha ha... Ha ha ha...

Min bi devkî got:


"-Welahîn helal be, we baş fehm kiriye. Bi ya min jî ew Apaçîyek delodîn e..."



Lê, li ber dilê min, ew "Xalê min ê Salih" bû.


Xalê Salih ê Licî.


Çi bikim ku li welatê xerîbiyê vê gavê Apaçî...


Mamoste Marûf